Թազեանի Բազմաշերտ Ու Բազմախորհուրդ Արուեստը

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Մովսէս Ծիրանի
Առաջին անգամ ըլլալով, 1979-ին Երևանի Ժամանակակից Կերպարուեստի Պատկերասրահին մէջ, կազմակերպուեցաւ ամերիկահայ տասնեօթ գեղանկարիչներու խմբային ցուցահանդէս մը, որու առիթով, օրին հայրենի թերթերը արձանագրեցին որ, իր հայկականութեամբ Գեղամ Թազեանի արուեստը յատկանշական է և կը զատորոշուի միւսներէն: Սփիւռքահայ արուեստագէտներէն գրեթէ բոլորը (առաւել կամ նուազ չափով) ներշնչուած են Հայ ազգային մշակոյթի տարբեր տեսակի ոլորտներէ: Իսկ ոմանց մօտ հայկականութիւնը աւելի շեշտուած կը թուի ըլլալ թէկուզ՝ տարերայնօրէն: Այս վեջիններու շարքին է Գեղամ Թազեան, որ իր լեռնցիի պի’նդ խառնուածքով ու զօրաւոր անհատականութեամբ, օտարութեան մէջ ապրելով հանդերձ, պահած է իր ազգային դիմագիծն ու ցեղային աւանդները, որոնք գեղեցկօրէն կը բացուին իր ստեղծագործութիւններուն վրայ, թէկուզ ենթագիտակիցի ճամբով:
Արտակեդրոն խառնուածքի տէր այս կերպարուեստագէտը, 1980-ին, հետեւեալ ձևով կու տայ իր հակիրճ կենսագրականը.« Ծնած եմ Մուսայ Լերան Խտըրպէկ գիւղը
1938-ին:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Զաւակը Խաչեր և Մարի Թազեաններու, կրտսերը՝ հինգ զաւակներու: Սուէտիայէն գաղթած և հաստատուած եմ Այնճար գիւղը: Փոքր տարիքիս հայրս կորսնցնելէ ետք ընտանիքով փոխադրուած ենք Պէյրութ, ուր նախնական կրթութիւնս ստացած եմ Էշրէֆիէի Սուրբ Յակոբ ազգային Վարժարանը: Այնուհետև 1960-ին մեկնեցայ ԱՄՆ, ուր յաճախելէ ետք կարգ մը արուեստի ուսումնարաններ, ընդունուեցայ և աւարտեցի Տիթրոյթի Ուէյն համալսարանի նկարչութեան և քանդակագործութեան բաժինը, ստանալով Մագիստրոս Արուեստից համապատասխան վկայական: 1967-էն ի վեր կը դասախօսեմ Միշիկընի Օգլընտ Քոմիւնիթի Գոլէճի արուեստի բաժնին մէջ»: Թազեան դասաւանդած է նաև այլ արուեստի բարձրագոյն հիմնարկներէ ներս,կազմակերպած է երեսունէ աւելի անհատական ցուցահանդէսներ ու մասնակցած՝ բազմաթիւ խմբային ցուցահանդէսներու աշխարհի տարածքին, սկսեալ Նիւ Եորքէն ու Թորոնթոյէն մինչև Լոնտոն ու Փարիզ և Լոս Աճելոսէն ու Շիքակոյէն մինչև Երեւան ու Պէյրութ: Անոր արուեստի մասին անդրադարձած են ստուար թիւով օտարալեզու արուեստի հրատարակութիւններ: Ինչպէս. «Ֆրի Փրէս», «Ամերիքըն Արթիսթ», «Արթ Նիուզ», «Արթիսթ Մանթլի», «Ինթըր Լինք», «Տը Տիթրոյիթ Նիուզ», ևայլն: Իր ստեղծագործական կեանքի ընթացքին արժանացած է շարք մը համաամերիկեան և համաշխարհային տարողութիւն ունեցող շքանշաններու և պարգևներու, որոնց մէջ առաւել յատկանշական են Ուէյն և Հէրըն թանգարաններու շնորհած մրցանակները: Երբ տակաւին նոր մտած էր ստեղծագործական աշխարհէն ներս, 1973-ին արուեստաբան Պիլ Թոլ հետեւեալը կը գրէր իր մասին. «Հակառակ բազմատեսակ նիւթերու վրայ կատարած իր աշխատանքներուն, Թազեան կրցած է ընդհանուր համադրութիւն մը յառաջացնել… և հակառակ ներկայ դարու արդիական արուեստի յեղաշրջումներուն, ու թոհուբոհին, ինք իր ճամբան գտած՝ կը քալէ ինքնավստահ քայլերով, առանց ազդուելու շրջապատի ժխորէն…»:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Այդ տարիներուն ամերիկեան արուեստը եռևեփումի մէջ էր: Յանուն նորարութեան ամէն ինչ «արտօնուած» էր անոնց: Կերպարուեստագէտները սանձարձակօրէն կրնային դիմել արտայայտման որևէ պատահական տեսակի, ձևի և նիւթի: Եւ ինքնաբերաբար ստեղծուած էր ստեղծագործական այնպիսի ժխոր մը, որմէ խուսափիլը այնքան ալ դիւրին չէր: Թազեան չտարուեցաւ այդ հոսանքներէն, որովհետև իր ներշնչման աղբիւրները ուրոյն էին և յստակ: Վերոյիշեալ ցուցահանդէսին առիթով, նոյն տարին Պոսթընի «Հայրենիք պարբերականը Թազեանի հետ կ’ունենայ հարցազրոյց մը, ուր «Ի՞նչ են ներշնչումի ձեր աղբիւրները՝ ընդհանրապէս» հարցումին հետևեալը կը պատասխանէ. «Այնճարի (Լիբանան) Հայ մամիկներուն և մշակներուն արևախանձ դէմքերը շատ տպաւորած են զիս: Հայ դպրոցին մէջ հայկական ջարդերու և տառապանքներու մասին լսածներս արտաբերած եմ գործերուս մէջ: Հայկական ճարտարապետութեան կոթողներու աւերակ երևոյթը զիս կը ներշնչէ. զանոնք վերակենդանացնելու մղում մը կ’ունենամ»:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Իր իսկ վկայութեամբ Թազեանի արուեստի «համադրութեան ընդհանրութիւնները»ն ու «ստեղծագործական ինքնավստահ քայլերը» կը բխին արևախանձ դէմքերէ, ջարդերէ, տառապանքներէ ու աւերակուած կոթողներէ, որոնց վերակենդանացնելու մղումը կ’ունենայ: Հակառակ անոր որ ան խորապէս տպաւորուած է հայկական ձեռագիր մատեաններէն, անոր երանգապնակը զուսպ է ու սահմանափակ: Մանրանկարչական վառ ու պայծառ գոյներու փոխարէն ան կ’օգտագործէ խունացած մագաղաթեայ երանգները, որոնք ոչ միայն հալածուած ու տառապած ժողովուրդի մը դարաւոր վկաներն են, այլև բարձր մշակոյթի տէր ազգի մը իմաստութիւնն ու առհաւական յիշողութիւնը կը կրեն իրենց մէջ: Իսկ անոնց վրայ պատկերուած սուրբերու և մատենագիր-ծաղկողներու տագնապն ու տուայտանքը գեղեցկօրէն դրսեւորուած են նաև Թազեանի կերտած կերպարներու մէջ, յատկապէս հայուհիներու պարագային: Ուրիշ ձև չէր կրնար ըլլալ: Բնական է որ մուսալեռցի իր պապերուն առհաւական արիւնը, ծնողական ցեղային դաստիրակութիւնն ու հայկական դպրոցէն ներս ստացած ազգային հոգեմտաւոր սնունդը, իր արուեստը պիտի օժտէին ազգային ու մարդկային գեղագիտական վսեմ արժանապատուութեամբ: Անոր անհատականութեան կազմաւորման ու բիւրեղացման մէջ կենսական դեր կատարած են երկու կին անձնաւորութիւններ, որոնց երախտագիտութեամբ կը յիշէ իր զրոյցներուն մէջ: Նախ իր մօրը՝ Մարիին, որ առանց հայրական նեցուկի հինգ երեխաներ մեծցուց, դաստիարակեց ու պահեց իբրև հայ, իսկ երկրորդը՝ իր ուսուցչուհիին՝ Օլիվիա Պալեանին, որ օգնեց, հովանաւորեց ու մղեց զինք դէպի արուեստ:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Անոր ստեղծագործութիւնները, իրենց ոճային, արտայայտչաձեւերու, օգտագործած նիւթերու և որդեգրած միջոցներու բազմազանութեամբ հարուստ են ու տարաբնոյթ: Անոնք կ’ընդգրկեն արուեստի գրեթէ բոլոր հիմնական ուղղութիւնները, սկսեալ դասականութենէն ու տպաւորապաշտութենէն մինչև գերիրապաշտութիւնն ու վերացականութիւնը: Ան առաջինը չէ, որ միաժամանակ ստեղծագործած է արուեստի տարբեր արտայայտչաձևերով: Իրմէ առաջ և ետք եղած են շատ շատեր: Սակայն ինք կ’առանձնանայ անոնցմէ իր գեղարուեստական «արկածախնդրութեամբ», ուր Եղեռնի արձագանգները կարևոր տեղ կը գրաւեն: Կարենալ հասնելու համար լաւագոյնին, բարձրին ու առաւել արտայայտչականութեան, ան տևականօրէն հետամուտ է լրջախոհ ու բեղմնաւոր որոնումներու: Այս պատճառով ալ խտրութիւն չի դներ միջոցներու մէջ: Նոյնի’սկ կը հաւաքէ զինք հետաքրքրող առարկաներ, որոնք կրնան ըլլալ քարի, փայտի կամ մետաղեայ լքուած կտորներ, որոնց հետ ոչ միայն կը վարուի յատուկ խնամքով, այլև կը տանի արուեստանոց ու ամենայն բծախնդրութեամբ կ’իմաստաւորէ ու կ’ապրեցնէ զանոնք գեղագիտականօրէն: Կան արուեստագէտներ երբ դիմանկար կը պատկերեն, նմանութիւնը տալով հանդերձ, իրենց մօտ մարդը կը վերածուի քարի ու փայտի նման անշունչ առարկայի: Բացառիկներ միայն կարողութիւնը ունին քարի ու փայտի նման անշունչ առարկաները շնչաւորելու, իբրև գեղարուեստական յղացք: Այդ բացառիկներէն է նաև Գեղամ Թազեան: Այս առումով ան Hylozoist մըն է, այնպէս ինչպէս Արշիլ Կորքին, Երուանդ Քոչարը և կամ Յակոբ Յակոբեանը: Այ’ո, եթէ ուզենք անպայման ինչ որ ԻԶՄ-ով բնորոշել Թազեանի արուեստը, ապա «Հայլոզոիզմ»ն է այդ մէկը, որ ոչ պահական է և ոչ ալ մտածուած, այլ բնականօրէն իր ազգային խորքերէն կը բխի անոր նիւթակենսապաշտութիւնը: Քարի, հողի, ջուրի, յաճախ նաև տան առարկաներու, (ինչպէս. օճախ, աղաման, տաշտ, սանդ, ևայլն) պաշտամունքը հազարամեայ արմատներ ունի հայ մշակոյթի մէջ:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Հին յունարենէն փոխ առնուած և եւրոպական լեզուներու մէջ տարածուած
Hylozoism-ը, կը թարգմանենք «նիւթակենսապաշտութիւն», բայց դժուար թէ հասկնալի ըլլայ ոմանց համար: Բառը կազմուած է նիւթ և կեանք ամատ բառերէն, որ առաջին անգամ կը յիշատակուի նախասոկրատեան փիլիսոփայութեան, Միլեթեան դպրոցին մէջ, ուր կ’ակնարկուի նիւթի և առարկաներու պաշտամունքին: Հին աշխարհի գրեթէ բոլոր ժողովուրդները կը հաւատային թէ նիւթը՝ առարկան ինչպէս օրինակ քարը կ’ապրի, կը շնչէ, զգացում ունի և հետևաբար կը պաշտէին զայն: Մինչև հիմա Ճափոնի մէջ, Շինդու կրօնքին հետևորդները ինչ որ չափով հայլոզոիսդ են: Ինչպէս վերը նշեցինք հայլոզոիզմը ոչ միայն խոր արմատներ ունի Հայ մշակոյթի մէջ, այլև մաս կը կազմէ մեր ազգային խառնուածքին ու էութեան և այս պատճառով ալ տարերայնօրէն կը դրսևորուի, իր մարդկային ու ազգային հոգեմտաւոր արժէքներուն հաւատարիմ մնացած Հայ կերպարուեստագէտներու մոտ, որոնց ամենաարժանաւորներէն Է Գեղամ Թազեանը: Ան ինչքան ալ ստեղծագործէ այլազան ու ժամանակակից արտայատչաձևերով, ինչքան ալ կիրառէ տարօրինակ առարկաներ, ինչքան ալ յօրինէ բոլորովին նոր ու արտակեդրոն համադրումներ կամ զետեղումներ, միևնոյնն է, իր «ազգային մատնահետքերը» անպայմանօրէն ի յայտ կու գան անոնց վրայ: Ահաւասիկ հո’ս է իր արուեստի գեղարուեստական ուժն ու համամարդկային արժէքը, որոնք արգասիքն են ինքնաորոնման իր յարատև խորացումներուն:

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Այս ջանասէր ու բազմավաստակ կերպարուեստագէտի ստեղծագործական աւանդը, բազմաշերտ է ու բազմախորհուրդ: Ծաւալային զգացողութիւնը շատ աւելի զօրաւոր է իր մէջ, քան գունազգացողութիւնը: Այս պատճառով ալ ան ճանչցուած է առաւելաբար իբրեւ քանդակագործ: Ահաւասիկ թէ ինչու ամերիկեան տարբեր քաղաքներու ու հրապարակներու վրայ, կարելի է հանդիպիլ շարք մը յուշարձաններու ու կոթողներու, որոնց բարձրորակ կատարողական մակարդակի եւ գեղարուեստական արժէքի համար, հարկաւոր է անդրադառնալ առանձինն: