ԴԻՏԱՐԿԵԼ՝ ԼԱՒԱԳՈՅՆՍ ԳՈՐԾԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՎԱՐԿԱԲԵԿԵՑ ԵՐՐԵԱԿԸ. ԻՍԿԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹԵԱՆ ՄԸ ՏԵՂ ԿԱ՞Յ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ

ՌՈՊԷՐ ԱՅՏԱՊԻՐԵԱՆ
Հան֊րա֊պե֊տա֊կան կու֊սակ֊ցութեան խոր֊հուր֊դին եւ իր նա֊խա֊գա֊հին կող֊մէ Փետ֊րո֊ւար 5ին Եր֊րե֊ա֊կի (խորհր֊դա֊րա֊նա֊կան ը֊նդ֊դի֊մու֊թե֊ան գլխա֊ւոր ե֊րեք խմ֊բակ֊ցու֊թիւն֊նե֊րու հա֊մա֊կե֊ցու֊թիւ֊նը) ղե֊կա֊վար֊նե֊րէն Գա֊գիկ Ծա֊ռու֊կե֊ա֊նի նա֊խա֊տու֊մը այդ ա֊մօ֊թա֊լի կեր֊պով եւ հար֊կային քն֊նու֊թե֊ան ս֊պառ֊նա֊լիք֊նե֊րու լ֊ծա֊կով՝ քա֊ղա֊քա֊կան դաշ֊տէն հե֊ռա֊նա֊լու ա֊նոր ո֊ւղ֊ղո֊ւած հ֊րա֊հան֊գը, բա֊ւա֊կան խօ֊սուն են հա֊յաս֊տա֊նե֊ան իշ֊խա֊նու֊թե֊ան ժո֊ղովր֊դա֊վա֊րու֊թեան մ֊շա֊կոյ֊թին մա֊սին:
֊Փետ֊րո֊ւար 20¬ին նա֊խա֊տե֊սուած ցոյ֊ցին նախ ար֊գի֊լու֊մը Ե֊րե֊ւա֊նի քա֊ղա֊քա֊պե֊տութե֊ան կող֊մէ, ա֊պա Ծա֊ռու֊կե֊ա֊նի կող֊մէ ջն֊ջու֊մը՝ Սերժ Սարգ֊սե֊ա֊նի հետ տե֊սակ֊ցե֊լէ յետոյ, ժո֊ղո֊վուր֊դը յու֊սա֊խաբ ը֊րին եւ խա֊բո֊ւա֊ծի զ֊գա֊ցում ներշն֊չե֊ցին՝ ի տես մէկ կող֊մին ս֊պառ֊նա֊կան կե֊ցո֊ւած֊քին, միւս կող֊մին ալ վախ֊կո֊տու֊թե֊ան: Ք֊րեմ֊լի֊նի մօտ շր֊ջա֊նակ֊նե֊րը եւ ռու֊սա֊կան մա֊մու֊լը ,֊սա֊տա֊նա֊յա֊կա֊նա֊ցու֊ցածե է֊ին այս նոր հանրա֊հա֊ւա֊քը Օ֊փե֊րայի հ֊րա֊պա֊րա֊կին վ֊րայ, զոր կը ներ֊կա֊յաց֊նէ֊ին որ֊պէս հայ֊կա֊կան ,֊Մայ֊տանեի մը նա֊խեր֊գան֊քը:

֊ՏԱԳՆԱՊԸ ԿԸ ՍԱՍՏԿԱՆԱՅ

Այս վեր֊ջին ա֊միս֊նե֊րուն, ե֊րկ֊րին մէջ ծա֊ւա֊լե֊ցան՝

– ոս֊տի֊կա֊նու֊թե֊ան բռ֊նու֊թիւն֊ները՝ ը֊նդ֊դէմ զա֊նա֊զան շար֊ժում֊նե֊րու (Հիմ֊նա֊դիր Խորհր֊դա֊րան) կամ կու֊սակ֊ցու֊թիւն֊նե֊րու (Հ.Ա.Կ. եւ Բ.Հ.Կ.) գոր֊ծիչ֊նե֊րուն, Բեր֊ձո֊րի եւ Ե֊րե֊ւա֊նի մէջ,

– ըն֊կե֊րային դժ֊գո֊հու֊թիւն֊նե֊րը, ի֊նչ֊պէս ,֊Նայի֊րիտեի գոր֊ծա֊ւոր֊նե֊րուն, ո֊րոնք 18 ա֊մի֊սէ ի վեր զր֊կո֊ւած են աշ֊խա֊տա֊վար֊ձէ եւ մօտ ա֊տե֊նէն ալ պի֊տի զր֊կո֊ւին աշ֊խատան֊քէ,

– գում֊րե֊ցի֊նե֊րու զայ֊րոյ֊թը՝ ի տես ար֊դա֊րա֊դատ իշ֊խա֊նու֊թիւն֊նե֊րու խե֊ղու֊թե֊ան՝ ռուս զի֊նո֊ւո֊րի մը կող֊մէ ամ֊բողջ ըն֊տա֊նի֊քի մը ս֊պա֊նու֊թեան առ֊ջեւ,

– փոքր եւ մի֊ջին ձեռ֊նա֊կա֊տէ֊րե֊րու բո֊ղո֊քը:֊

Այս բո֊լո֊րը, Եր֊րե֊ա֊կին չափաւոր ղե֊կա֊վա֊րը ա֊ռաջ֊նոր֊դե֊ցին Փետրուար 13ին բարձ֊րաց֊նե֊լու իր ձայ֊նը, խիստ պա֊տաս֊խան մը տալու՝ Սարգ֊սե֊ա֊նի գրգ֊ռու֊թիւն֊ներուն, ն֊շե֊լով ե֊րկ֊րին մէջ տի֊րող տաս֊նեակ մը գլ֊խա֊ւոր ան֊կա֊նո֊նու֊թիւն֊ներ, պա֊հանջե֊լով խորհր֊դա֊րա֊նա֊կան եւ նա֊խա֊գա֊հա֊կան կան֊խա֊հաս ը֊նտ֊րու֊թիւն֊ներ:
֊Բա֊ցա֊ռե֊լով իշ֊խա֊նու֊թիւ֊նը կիսելու եւ ազ֊գային փր֊կու֊թե֊ան կա֊ռա֊վա֊րու֊թիւն մը կազ֊մե֊լու ո֊րե֊ւէ գա֊ղա֊փար, իշ֊խա֊նու֊թե֊ան գ֊լու֊խը գտ֊նո֊ւող խմ֊բա֊կը իր գե֊րա֊գահ եւ հա֊ւա֊տաքն֊նիչ կե֊ցո֊ւած֊քով կը յի֊շեց֊նէ ս֊տա֊լի֊նե֊ան վար֊չա֊կար֊գը:
֊Հե֊տե֊ւա֊բար, պէտք է նա֊խա֊տե֊սել վատ֊թա֊րա֊գոյ֊նը՝ ան֊ձ֊նա֊կան պա֊հա֊կա֊զօր֊քե֊րու կող֊մէ, ո֊րոնք ներ֊քին ա֊պա֊հո֊վու֊թե֊ան ու֊ժե֊րուն նե֊ցու֊կով եւ ար֊դա֊րա֊դա֊տու֊թե֊ան կ֊րա֊ւո֊րա֊կա֊նու֊թե֊ամբ, պատ֊րաստ են բազ֊մա֊պատ֊կե֊լու ճն֊շու֊մի ի֊րենց ա֊րարք֊նե֊րը, վ֊նա֊սա֊զեր֊ծե֊լու հա֊մար քա֊ղա֊քա֊ցի֊ա֊կան հան֊րու֊թե֊ան ա֊մե֊նէն գոր֊ծօն եւ քաջ տարրե֊րը:
Տն֊տե֊սա֊կան տագ֊նա֊պը ա֊՛լ ա֊ւելի շեշ֊տո֊ւե֊ցաւ 2014 Դեկ֊տեմ֊բե֊րին՝ Ռուբ֊լի֊ի եւ քարիւ֊ղի տա֊կա֊ռին 50% ար֊ժեզր֊կու֊մով, որ֊պէս հե֊տե֊ւանք ալ նո֊ւա֊զե֊ցան Ռուսաս֊տան աշ֊խա֊տան֊քի հա֊մար գաղ֊թած֊նե֊րու ղր֊կած գու֊մար֊նե֊րը, Դ֊րա֊մը արժեզր֊կո֊ւե֊ցաւ եւ ապ֊րանք֊նե֊րու գինե֊րը ա֊հա֊ւոր յա֊ւե֊լում ար֊ձա֊նագ֊րե֊ցին:
֊Ժո֊ղո֊վուր֊դը հետզ֊հե֊տէ ա֊ւե֊լի կը դի֊մէ դ֊րա֊մատ֊նային վար֊կե֊րու, առ֊նո֊ւազն 20% տոկո֊սով: Դ֊րա֊մատ֊նային հա֊մա֊կարգն ալ տ֊կա֊րաց֊ման ն֊շան֊ներ ցոյց կու֊տայ, մինչ ներա֊ծում֊նե֊րը կը կազ֊մեն 2/3ր֊դը տն֊տե֊սա֊կան կ֊շիռ֊քին, որ վ֊տան֊գո֊ւած է: Այ֊սօր, Ե֊րեւա֊նի կեդ֊րոնն ի֊սկ ա֊կա֊նա֊տես կþըլ֊լանք փա֊կո֊ւող վա֊ճա֊ռա֊տու֊նե֊րու, ո֊րոնց պաշ֊տօնե֊ա֊ներն ալ կը գոր֊ծազր֊կո֊ւին:
֊
ԱԶԳԱՅԻՆ ՈՍՏՈՒՄԻ ՄԸ
ՍՊԱՍՈՒՄՈՎ

Երկ֊րին եւ նաեւ իշ֊խա֊նու֊թե֊ան գլ֊խա֊ւոր թշ֊նա֊մին, այ֊սու֊հե֊տեւ, ժա֊մա֊նակն է: Ս֊պասել 2018¬ի ը֊նտ֊րու֊թիւն֊նե֊րը, ե֊րե֊ւա֊կայել թէ ա֊նոնք պի֊տի ըն֊թա֊նան կար֊գու֊կա֊նո֊նով եւ թոյլ պի֊տի տան կա֊ռա֊վար֊ման քա֊ղա֊քա֊կա֊նու֊թե֊ան եւ ան֊ձե֊րու փո֊փո֊խու֊թիւն՝ ի֊նք֊նա֊խա֊բէ֊ու֊թիւն է եւ վ֊տան֊գա֊ւոր՝ ա֊նոնց հա֊մար ո֊րոնք կը մ֊տա֊հո֊գո֊ւին ե֊րկ֊րին մէջ տե֊ղի ու֊նե֊ցող պա֊ռակ֊տում֊նե֊րով, ըն֊կե֊րային մթ֊նո֊լոր֊տին վատ֊թա֊րա֊ցու֊մով եւ զան֊գո֊ւա֊ծային ար֊տա֊գաղ֊թի հոս֊քին շա֊րու֊նա֊կու֊թե֊ամբ:֊
Ո՞ւր֊կէ պի֊տի գայ ու֊րեմն ազ֊գային այդ ոս֊տու֊մը, որ ան֊հ֊րա֊ժեշտ է Հան֊րա֊պե֊տութե֊ան գո֊յա֊տեւ֊ման, մի֊ջազ֊գային հան֊րու֊թե֊ան մէջ ա֊նոր ան֊կախ կար֊գա֊վի֊ճա֊կին եւ հա֊մայն աշ֊խար֊հի Հա֊յու֊թե֊ան որ֊պէս պատ֊մա֊կան հայ֊րե֊նիք՝ ա֊նոր պահ֊պան֊ման:֊
Ան պի֊տի գայ իշ֊խա֊նու֊թե֊նէ՞ն, թէ ոչ խորհր֊դա֊րա֊նա֊կան ը֊նդ֊դի֊մու֊թե֊նէն, քա֊ղա֊քացի֊ա֊կան ըն֊կե֊րու֊թենէ՞ն, թէ բա֊նա֊կէն: Ա֊ռա֊ջին եր֊կու֊քը կորսն֊ցու֊ցած ըլ֊լա֊լով ի֊րենց վս֊տա֊հե֊լի֊ու֊թիւ֊նը, շա֊տեր պի֊տի դառ֊նան միւս եր֊կու֊քին: Բա֊նա֊կը, ս֊կզ֊բուն֊քով, կը մ֊նայ որ֊պէս վեր֊ջին մի֊ջոց հայ֊րե֊նի֊քի եւ ժո֊ղո֊վուր֊դի պաշտ֊պա֊նու֊թե֊ան:
Յի֊շենք Սար֊դա֊րա֊պա֊տի պատ֊մա֊կան ճա֊կա֊տա֊մար֊տը, ո֊ւր ժո֊ղո֊վուր֊դը՝ իր շուր֊ջը ու֊նե֊նա֊լով ֆե֊տայի֊ներ եւ փոր֊ձա֊ռու ս֊պա֊ներ, յա֊ջո֊ղե֊ցաւ ետ մ֊ղել թր֊քա֊կան վեր֊ջին յար֊ձա֊կու֊մը, ի֊նչ որ թոյլ տո֊ւաւ Ա. Հան֊րա֊պե֊տու֊թե֊ան ս֊տեղծ֊ման:֊
Ի՞նչ֊պի֊սի նե֊ցուկ կա֊րե֊լի է յու֊սալ Ս֊փիւռ֊քէն, որ բո֊լո֊րո֊վին տա֊րո֊ւած է Հա֊րիւ֊րամե֊ա֊կի ո֊գե֊կո֊չում֊նե֊րով: Ան, պի֊տի դի֊տէ՞, ի վեր֊ջոյ, իր ժո֊ղո֊վուր֊դին ճա֊կա֊տա֊գի֊րը այն֊պէս ի֊նչ֊պէս կը պար֊զո֊ւի այ֊սօր, ա֊ռանց խա֊բո֊ւե֊լու հա֊ճո֊յու֊թե֊ան յայ֊տա֊րա֊րութիւն֊նե֊րէ:

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ 100¬ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԻԹՈՎ
ԱՌՆՈԼՏ Ճ. ԹՈՅՆՊԻ
¥1889¬1975¤
ՀԱՄՕ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
,Պա֊տե֊րազ֊մէն ա֊ռաջ, (Հա֊մաշ֊խար֊հային Ա֊ռա֊ջին Պա֊տե֊րազմ Հ.Պ.) Բ֊րի֊տա֊նի֊ան շա֊հա֊գրգ֊ռո֊ւեր էր Հայ֊կա֊կան ե֊րկ֊րա֊մա֊սով եւ վճ֊ռա֊կամ էր թէ՝ ո֊րե֊ւէ գի֊նով պէտք չէր, որ իյ֊նար ան Ռու֊սա֊կան ազ֊դե֊ցու֊թե֊ան տակ։ Պա֊տե֊րազ֊մի ըն֊թաց֊քին, ան շա֊հագրգ֊ռո֊ւե֊ցաւ Հայ ժո֊ղո֊վուր֊դով, բայց ոչ ա֊նոր ե֊րկ֊րա֊մա֊սով, ո֊րուն հա֊մար ի֊նք յօ֊ժար չէր որե֊ւէ նիւ֊թա֊կան կամ մարդ֊կային զո֊հո֊ղու֊թիւն յանձն առ֊նել։֊
Ու֊րեմն, հա֊կա֊ռակ մեծ չա֊փով ան֊կեղծ հա֊մակ֊րան֊քի, Բ֊րի֊տա֊նա֊կան քա֊ղա֊քակ֊նու֊թիւ֊նը եր֊բեք չե֊ղաւ ամ֊բող֊ջու֊թիւն մը, ո֊ւր թէ՛ հա֊մակ֊րան֊քը եւ թէ՛ ռազ֊մա֊գի֊տա֊կան շա֊հագրգ֊ռու֊թիւ֊նը ի֊րենց տե֊ղը գտ֊նէ֊ին»։֊
Ա֊ԳԱ֊ՊԻ ՆԱ֊ՍԻ֊ՊԵ֊ԱՆ
(Բ֊րի֊տա֊նի֊ա եւ Հայ֊կա֊կան Հար֊ցը 1915¬1923¤
Աս֊կէ 40 տա֊րի ա֊ռաջ, Հոկ֊տեմ֊բեր 22¬ին, Ա֊նգ֊լիոյ Ե֊որք քա֊ղա֊քի մէկ հի֊ւան֊դա֊նո֊ցին մէջ իր մահ֊կա֊նա֊ցուն կն֊քեց դի֊ւա֊նա֊գէտ, ը֊նդ֊հան֊րա֊կան պա֊տ֊մա֊գէտ եւ պատ֊մու֊թե֊ան փի֊լի֊սո֊փայ, 86 տա֊րե֊կան Առ֊նոլտ Ճ. Թոյն֊պի՝ հայ ժո֊ղո֊վուր֊դին լա֊ւա֊գոյն բա֊րե֊կամ֊նե֊րէն մէ֊կը։֊
Այն ժա֊մա֊նակ աշ֊խար֊հի մե֊ծա֊գոյն եւ կա֊րե֊ւոր թեր֊թե֊րը կր֊կին ան֊գամ վս֊տա֊հու֊թիւն յայտ֊նե֊ցին, թէ պատ֊մու֊թիւն գ֊րե֊լը իր կող֊մէ ե֊ղած էր ը֊նդ֊հա֊նուր աշ֊խար֊հա֊տա֊րած ձեռ֊նար֊կու֊թիւն մը։ Բայց, ի֊նչ որ լ֊սե֊ցին իր մա֊սին եւ իր գլ֊խա֊ւոր գոր֊ծին 12 հա֊տոր֊նե֊րուն ,Է Ս֊թա֊տի աֆ Հիս֊թը֊րի», ,A Study or History» 1934-1961 ¥Պատ֊մու֊թե֊ան ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւն¤ը ե֊ղան հի֊ա֊ցում, քն֊նա֊դա֊տու֊թիւն եւ դի֊տո֊ղու֊թիւն։
֊Տաս֊նըին֊նե֊րորդ դա֊րուն, Բ֊րի֊տա֊նի֊ոյ շա֊հագրգ֊ռու֊թիւ֊նը կեդ֊րո֊նա֊ցեր էր Հայ֊կա֊կան հո֊ղե֊րուն վ֊րայ, ո֊րոնք իր պե֊տա֊կան մար֊դոց հա֊մո֊զու֊մին հա֊մա֊ձայն, Պար֊սից Ծո֊ցի վե֊րի ռազ֊մա֊գի֊տա֊կան մա֊սը կը հա֊կակշ֊ռէ֊ին՝ Եփ֊րա֊տի եւ Տիգ֊րի֊սի հո֊վիտ֊նե֊րուն վ֊րայով։ Այդ հո֊ղե֊րը ոչ մէկ գի֊նով պէտք էր որ իյ֊նային՝ ար֊ե֊ւել֊քի մէջ ի֊րեն գլ֊խա֊ւոր մր֊ցա֊կից պե֊տու֊թե֊ան՝ Ռու֊սի֊ոյ ազ֊դե֊ցու֊թեան տակ։ Բ֊րի֊տա֊նի֊ան, մին֊չեւ 1914, յանձ֊նա֊ռու մ֊նաց Ա֊սիոյ մէջ Օս֊մա֊նե֊ան տիրա֊պե֊տու֊թե֊ան ամ֊բող֊ջա֊կանու֊թիւ֊նը պահ֊պա֊նե֊լու։֊
Ու֊րեմն, Բ֊րի֊տա֊նի֊ոյ շա֊հագրգ֊ռու֊թիւ֊նը հայկա֊կան ե֊րկ֊րա֊մա֊սին ն֊կատ֊մամբ շատ ա֊ւե֊լի գե֊րակ֊շիռ էր քան հո֊գա֊ծու֊թիւ֊նը հայ ժո֊ղո֊վուր֊դին հան֊դէպ։ Այդ ի֊րո֊ղու֊թեան հե֊տե֊ւան֊քը այն ե֊ղաւ, որ ո֊՛չ մէկ ա֊պա֊հո֊վու֊թիւն եր֊բե֊ւի֊ցէ չի պա֊հան֊ջո֊ւե֊ցաւ, կամ տ֊րո֊ւե֊ցաւ, բա֊րե֊նո֊րո֊գում֊նե֊րուն հա֊մար։ Բ֊րի֊տա֊նի֊ան ոչ մէկ ազ֊դու ճն֊շում բա֊նե֊ցուց Թուր֊քի֊ոյ վ֊րայ՝ ֊բա֊րե֊կար֊գու֊թիւն֊նե֊րու գոր֊ծադ֊րու֊թե֊ան հա֊մար։
… Այս֊պէս ու֊րեմն, Բ֊րի֊տա֊նի֊ան ձա֊խո֊ղե֊ցաւ Հա֊յաս֊տա֊նին ազ֊դու կեր֊պով օգ֊նել, թէ՝ 1878¬էն եւ թէ՝ 1918¬էն ե֊տք։ Լորտ Պ֊րայ֊սը հա֊ւանա֊բար խիստ է֊ր՝ Բ֊րի֊տա֊նի֊ոյ մէջ իշ֊խա֊նու֊թե֊ան գ֊լուխ գտ֊նո֊ւող մար֊դի֊կը ն֊կա֊րագ֊րե֊լով իբ֊րեւ տ֊գէտ ու թե֊րի ի֊մաս֊տու֊թե֊ան տէր։֊
Առ֊նոլտ Ճ. Թոյն֊պի ծ֊նած էր Լոն֊տոն 1889 Ապ֊րիլ 14¬ին։ Ու֊սու֊մը ս֊տա֊ցած էր Օ֊քս֊ֆոր֊տի հա֊մալ֊սարա֊նին մէջ։ 1912¬1915¬ին, եւ կարճ ժա֊մա֊նակ մը ու֊սա֊նած էր Հայ֊տէլ֊պեր֊կի հա֊մալ֊սա֊րա֊նին մէջ։ Ե֊րի֊տա֊սարդ տա֊րի֊քէն սի֊րա֊հար էր դա֊սա֊կան բա֊նաս֊տեղ֊ծու֊թե֊ան, փի֊լիսո֊փա֊յու֊թե֊ան եւ պատ֊մու֊թեան։
1908¬ի ե֊րի֊տա֊սարդ թուր֊քե֊րու յե֊ղա֊փո֊խու֊թիւ֊նը կը հե֊տաքրք֊րէ ի֊րեն եւ կþու֊զէ գիտ֊նալ զա֊նա֊զան հար֊ցե֊րու պա֊տաս֊խա֊նը՝ մի֊ջազ֊գային քա֊ղա֊քակա֊նու֊թե֊ան մէջ։ Կը ճամ֊բոր֊դէ Յու֊նաս֊տան եւ Կ֊րե֊տէ, ու֊սում֊նա֊սի֊րե֊լու հա֊մար այն֊տե֊ղի մ֊շա֊կոյ֊թը։
1914¬էն 1918 կը պաշ֊տօ֊նա֊վա֊րէ Ա֊նգ֊լի֊ոյ ար֊տա֊քին գոր֊ծոց նա֊խա֊րա֊րու֊թե֊ան քա֊ղա֊քա֊կան տե֊ղե֊կա֊տո֊ւու֊թե֊անց գ֊րա֊սե֊նե֊ա֊կին մէջ։ Զի֊նա֊դա֊դա֊րին մաս կազմած է Փա֊րի֊զի հաշ֊տու֊թե֊ան ժո֊ղո֊վի ան֊գ֊լի֊ա֊կան պա֊տուի֊րա֊կու֊թե֊ան։
1919¬1924 Ա. Թոյն֊պի ե֊ղած է բիւ֊զան֊դա֊գի֊տու֊թեան եւ ար֊դի Յու֊նաս֊տա֊նի պատ֊մու֊թե֊ան դա֊սա֊խօս Լոն֊տո֊նի հա֊մալ֊սա֊րա֊նին մէջ մի֊ա֊ժա֊մա֊նակ 1922¬էն ս֊կ֊սե֊ալ ամ֊բողջ ք֊սան տա֊րի վա֊րիչն է ե֊ղած ,Տա֊րեկան Քն֊նու֊թիւն Մի֊ջազ֊գային Հար֊ցե֊րու» կոչո֊ւած հ֊րա֊տա֊րա֊կու֊թե֊ան։֊
Ան֊դա֊մակ֊ցած է Միջազգային հար֊ցե֊րու ար֊քա֊յա֊կան կա֊ճա֊ռին, ո֊րուն ու֊սուց֊չա֊պետ ն֊շա֊նա֊կո֊ւած է 1925¬ին։ Լոն֊տո֊նի հա֊մալ֊սա֊րա֊նի մի֊ջազ֊գային պատ֊մու֊թե֊ան ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թեանց տ֊նօ֊րէն՝ 1943¬1946, եւ ար֊տա֊քին գոր֊ծոց նա֊խա֊րա֊րու֊թե֊ան հե֊տա֊զօ֊տու֊թեանց ճիւ֊ղին վա֊րի֊չը ե֊ղած է֊։ Ան֊դամ ը֊նտ֊րո֊ւած է Ա֊թէն֊քի հ֊նա֊գի֊տա֊կան կա֊ճա֊ռին, նոյն֊պէս Բ֊րի֊տա֊նա֊կան ա֊կա֊դե֊միային։ 1965¬ին յա֊ջոր֊դած է Ո֊ւինս֊թըն Չըր֊չի֊լի՝ իբ֊րեւ ան֊դա֊մա֊կից Փա֊րի֊զի Մարդ֊կային եւ քա֊ղա֊քա֊կան գի֊տու֊թե֊անց ա֊կա֊դե֊մի֊ային։
֊Հայ մա֊մու֊լի ան֊խոնջ մ֊շա֊կը՝ Հ֊րանդ ¬ Սա֊մուէլ կը գ֊րէր՝ ,Ող֊բա֊ցե֊ալ Առ֊նոլտ Ճ. Թոյն֊պի Մեծ Ե֊ղեռ֊նի ա֊ռա֊ջին օ֊րե֊րէն ի֊սկ ծա֊ռա֊ցաւ ցե֊ղաս֊պա֊նին դէմ եւ ան֊խոնջ աշ֊խա֊տան֊քով գ֊րեց հա֊մա֊ռօտ Հայոց պատ֊մու֊թիւն մը, գլ֊խա֊ւոր ա֊ջա֊կի֊ցը դար֊ձաւ մեր ազ֊գի վա֊ղե֊մի բա֊րե֊կամ Լորտ Ճէյմս Պ֊րայ֊սի, հա֊ւա֊քե֊լու, դա֊սա֊ւո֊րե֊լու եւ հ֊րա֊տա֊րա֊կե֊լու հա֊մար հայ֊կա֊կան ջար֊դե֊րու եւ տա֊րագ֊րու֊թե֊անց վա֊ւե֊րագ֊րերու հա֊ւա֊քա֊ծոն, որ կը կո֊չո֊ւի ,The Treatment of Armenian in the Ottoman Empore 1915-1916» ներ֊կա֊յա֊ցո֊ւած՝ Մեծն Բ֊րի֊տա֊նի֊ոյ ար֊տա֊քին գոր֊ծոց նա֊խա֊րար Սըր Է֊տուարտ Կ֊րէյ աֆ Ֆալ֊լո֊տո֊նի եւ Լորտ Պ֊րայ֊սի յա֊ռա֊ջա֊բա֊նով, Լոն֊տոն 1916, 684 է֊ջ։֊
Ան֊գ֊լի֊ոյ ար֊տա֊քին գոր֊ծոց նա֊խա֊րա֊րու֊թե֊ան պաշ֊տօ֊նա֊կան ,Կա֊պոյտ Գիրք»երու շար֊քին լոյս ըն֊ծայո֊ւած այս հա֊տո֊րը, ո֊րուն ե֊րկ֊րորդ տ֊պագ֊րու֊թիւ֊նը հ֊րա֊տա֊րա֊կո֊ւե֊ցաւ Պէյ֊րութ, 1972¬ին, կը կազ֊մէ ա֊կա֊նա֊տես֊նե֊րու եւ ար֊ժա֊նա֊հա֊ւատ ան֊ձ֊նա֊ւո֊րու֊թե֊անց վա֊ւե֊րա֊կան եւ ան֊հեր֊քե֊լի փաս֊տե֊րը պա֊րու֊նա֊կող կո֊թո֊ղա֊կան ամ֊բաս֊տա֊նա֊գիր մը, ո֊րուն դէմ ան֊զօր են օս֊մա֊նե֊ան եւ թուրք հան֊րա֊պե֊տա֊կան կա֊ռա֊վա֊րու֊թե֊անց պաշ֊տօ֊նա֊կան հեր֊քում֊ներն ու պատ֊մու֊թիւ֊նը խե֊ղա֊թիւ֊րող բո֊լոր թուրք հե֊ղի֊նակ֊նե֊րու ար֊դա֊րաց֊ման բռ֊նազ֊բօ֊սիկ ճիգերն ու փոր֊ձե֊րը»։֊
Առ֊նոլտ Թոյն֊պին հ֊րա֊տա֊րա֊կեց նաեւ ,Հայ֊կա֊կան Վայ֊րա֊գու֊թիւն֊ներ. ազ֊գի մը ս֊պա֊նու֊թիւ֊նը» եւ ,֊Թուր֊քե֊րուն Ոճ֊րային Բռ֊նա֊կա֊լու֊թիւ֊նը» խո֊րագ֊րով գիր֊քե֊րը։ Ի֊նչ֊պէս խո֊րա֊գիր֊նե֊րը կը մատ֊նան֊շեն, այդ գիր֊քե֊րը խա֊րա֊զա֊նող ամ֊բաս֊տա֊նա֊գիր֊ներ են ը֊նդ֊դէմ թուրք ղե֊կա֊վար֊նե֊րուն՝ հայ ցե֊ղը մի֊ան֊գա֊մընդ֊միշտ ,բ֊նաջն֊ջե֊լու» փոր֊ձին։
֊Փաս֊տե֊րու վ֊րայ հիմ֊նո֊ւած հ֊մուտ պատ֊ճառա֊բա֊նու֊թեամբ մը, Պ֊րայս եւ Թոյն֊պին կէտ առ կէտ հեր֊քե֊ցին թր֊քա֊կան ամ֊բաս֊տա֊նու֊թիւն֊նե֊րը ,֊Կա֊պոյտ Գիրք»ին հա֊մար ի֊րենց գ֊րած Հայոց Պատ֊մու֊թե֊ան մէջ։ Ա֊նոնք մատ֊նան֊շե֊ցին, թէ Կով֊կա֊սի մէջ կազ֊մա֊կեր֊պո֊ւած հայ կա֊մա֊ւոր֊նե֊րը ը֊նդ֊հան֊րա֊պէս ոչ թէ թր֊քաբ֊նակ հայեր, այլ ա֊ռա֊ւե֊լա֊բար ռու֊սա֊հայեր է֊ին, ռու֊սա֊կան կայս֊րու֊թեան քա֊ղա֊քա֊ցի֊ներ։ Ատ֊կէ զատ, ա֊նոնք շեշ֊տե֊ցին թէ Վա֊նի մէջ կազ֊մա֊կեր֊պո֊ւած ա֊պս֊տամ֊բու֊թիւն չ֊կար։ Հայե֊րը ի֊րենց շր֊ջա֊նը յար֊ձա֊կու֊մի են֊թար֊կո֊ւե֊լէն ե֊տք մի֊այն։֊
Իր ա֊մե֊նէն հե֊ղի֊նա֊կա֊ւոր եւ բո֊լո֊րէն գ֊նա֊հա֊տուած գործն է ,֊Պատ֊մու֊թե֊ան Ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւնը» 12 հա֊տոր, ո֊րուն վ֊րայ աշ֊խա֊տած է 1934¬էն 1961¬ին։ Ը֊ստ Ա. Թոյն֊պի֊ի, պատ֊մա֊կան շր֊ջա֊նի ս֊կիզ֊բէն մին֊չեւ այ֊սօր ի֊րա֊րու յա֊ջոր֊դած են 34 քա֊ղա֊քակր֊թու֊թիւն֊ներ, ո֊րոնց֊մէ ներ֊կայիս կան֊գուն կը մ֊նան հին֊գը մի֊այն, ա֊րեւմ֊տե֊ան ք֊րիս֊տո֊նէ֊ա֊կա֊նը, օր֊թո֊տոքս ք֊րիս֊տո֊նէ֊ա֊կան, հն֊դիկ եւ ծայ֊րա֊գոյն ա֊րե֊ւե֊լե֊ա֊նը։
1922¬ի հ֊րա֊տա֊րա֊կեց ,Ա֊րեւմ֊տե֊ան Հար֊ցը Յու֊նաս֊տա֊նի եւ Թուր֊քի֊ոյ մէջ» հա֊տո֊րը, ո֊րուն մէջ Հել֊լէն֊նե֊րուն կող֊մէ Իզ֊մի֊րի գ֊րաւ֊ման դէմ կ֊þար֊տա֊յայ֊տո֊ւէր։
1969¬ին Ա. Թոյն֊պին հ֊րա֊տա֊րա֊կեց կա֊րե֊ւոր հա֊տոր մը՝ ,Փոր֊ձու֊թիւն֊ներ», գիր֊քին մէջ կը վեր֊լու֊ծո֊ւին ա֊կա֊նա֊տե֊սի իր տ֊պա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րը՝ իբ֊րեւ ,֊Փոր֊ձա֊ռու֊թիւն֊ներ»։ Հե֊ղի֊նա֊կը դի֊տած է աշ֊խար֊հի զա֊նա֊զան ան֊ցու֊դար֊ձե֊րը, եւ ու֊զած է պա֊տաս֊խան գտ֊նել այն հար֊ցու֊մին, թէ մարդ է֊ա֊կը ին֊չո՞ւ ջար֊դեր կը ծ֊րագ֊րէ…։
֊Ճիշտ այ֊ս ա֊ռի֊թով ու շատ յս֊տա֊կօ֊րէն կը հաս֊տա֊տէ, թէ թուր֊քե֊րը ջար֊դե֊ցին հայե֊րը ու տե֊ղա֊հա֊նե֊ցին ամ֊բողջ ժո֊ղո֊վուրդ մը։ Թուր֊քը մին֊չեւ այ֊սօր կը մեր֊ժէ այդ֊պի֊սի բա֊նի մը գո֊յու֊թիւ֊նը եւ ան֊վա֊րան Մ.Ա.Կ.ի ամ֊պի֊ո֊նէն կը յայ֊տա֊րա֊րէ, թէ՝ ,այդ֊պի֊սի բան տե֊ղի չէ ու֊նե֊ցած»…։
֊Բայց, Թոյն֊պի֊ի գիր֊քը ան֊գամ մը ե֊ւս կը խա֊բա֊նէ թուր֊քին սու֊տը։
֊Մեծ Ե֊ղեռ֊նի յիս֊նա֊մե֊ա֊կին առ֊թիւ Առ֊նոլտ Ճ. Թոյն֊պի հա֊յու֊թե֊ան ո֊ւղ֊ղած իր պատ֊գա֊մով կը հաս֊տա֊տէր, թէ հա֊ւա֊տա֊րիմ կը մ֊նայ հայե֊րու հան֊դէպ իր ան֊վե֊րա֊պահ սի֊րոյն ու հա֊մակ֊րան֊քին։֊
Ե֊ղեռ֊նի յիս֊նա֊մե֊ա֊կի օ֊րե֊րուն, լ֊րագ֊րող Լե֊ւոն Քէ֊շի֊շեան Յիս֊նա֊մե֊ա֊կի յանձ֊նա֊խում֊բի օ֊ժան֊դա֊կու֊թե֊ամբ պատ֊րաս֊տեց պատ֊մա֊կան ժա֊պա֊ւէն մը՝ Առ֊նոլտ Ճ. Թոյն֊պի խօս֊քը յիս֊նա֊մե֊ա֊կի ա֊ռի֊թով, ,Թր֊քա֊կան Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւն՝ Հայոց Դէմ» ա֊նու֊նին տակ։ Ժա֊պա֊ւէ֊նը պատ֊մա֊կան եւ վա֊ւե֊րա֊կան հաս֊տա֊տում մըն է, Թոյն֊պի֊ի ձայ֊նով եւ հա֊րա֊զատ ու ամ֊բող֊ջա֊կան։
֊Հա֊յաս֊տա֊նի Հան֊րա֊պե֊տու֊թե֊ան, Լեռ֊նային Ղա֊րա֊բա֊ղի Հան֊րա֊պե֊տու֊թե֊ան եւ Ս֊փիւռ֊քի հայ նոր սե֊րուն֊դը, որ զար֊թօն֊քի շր֊ջան մը կþապ֊րի այս տա֊րո֊ւան ա֊միս֊նե֊րուն, պէտք է ծա֊նօ֊թա֊նայ Մեծ Ե֊ղեռ֊նի ման֊րա֊մաս֊նու֊թե֊անց, որ֊պէս֊զի լի֊ո֊վին ը֊մբռ֊նէ հա֊յու֊թե֊ան դէմ գոր֊ծո֊ւած ան֊լուր ո֊ճիր֊նե֊րը՝ ցե֊ղաս֊պան թուր֊քին կող֊մէ։ Որ֊պէս֊զի աս֊տի֊ճան մը ա֊ւե֊լի գօ֊տեպն֊դո֊ւի հայ֊րե֊նա֊սի֊րա֊կան զ֊գա֊ցու֊մով եւ գի֊տակ֊ցի հայ֊կա֊կան պա֊հանջ֊նե֊րու ար֊դա֊րու֊թե֊ան։
֊Հայ ժո֊ղո֊վուր֊դը ե֊րախ֊տա֊գի֊տու֊թե֊ամբ պի֊տի յի֊շէ իր ա֊նու֊նը։
֊Գեր֊մա֊նի֊ա
ՄԱՀԱԶԴ
֊Տի֊կին Շա֊քէ Պաս֊մա֊ճե֊ան
֊Տի֊ար Րո֊ժէ Պաս֊մա֊ճե֊ան
֊Տէր եւ տի֊կին Սե֊րուժ եւ Մի֊րէյ Պաս֊մա֊ճե֊ան եւ զա֊ւա֊կունք՝ Փա֊թիլ, Տե֊սիլ եւ Մի֊լա
֊Տէր եւ տի֊կին Հու֊րիկ եւ Ար֊մէն Ան֊տե֊րե֊ան եւ զա֊ւա֊կունք՝ Տի֊րան եւ Ար֊տէն
֊Տէր եւ տի֊կին Տոքթ. Հ֊րայր եւ Է֊լիս Պաս֊մա֊ճե֊ան եւ զա֊ւա֊կունք՝ Ճորճ եւ Սո֊լին
֊Տէր եւ տի֊կին Ս֊տե֊փան եւ Շա֊քէ Պաս֊մա֊ճե֊ան եւ զա֊ւա֊կունք
֊Տէր եւ տի֊կին Տոքթ. Ա֊ւե֊տիս եւ Սիլ֊վա Պաս֊մա֊ճե֊ան
եւ զա֊ւա֊կունք
֊Պաս֊մա֊ճե֊ան, Սա֊րե֊ան, Մե֊նեն֊կի֊չե֊ան, Թա֊գու֊շե֊ան, Յա֊րու֊թիւ֊նե֊ան, Կի֊տա֊նե֊ան, Անտերե֊ան, Զար֊դա֊րե֊ան ըն֊տա֊նիք֊ներ֊ եւ հա֊մայն ազ֊գա֊կան֊ներ կը գու֊ժեն ի֊րենց ա֊մուս֊նոյն, հօր, մեծ հօր, եղ֊բօր, քե֊ռայ֊րին եւ հա֊րա֊զա֊տին`

֊ՃՈՐՃ ՊԱՍ֊ՄԱ֊ՃԵ֊ԱՆ-ի֊
(Ծ֊նե֊ալ` Հա֊լէպ, 1943-ին)

֊մա֊հը, որ պա֊տա֊հե֊ցաւ Մարտ 6, 2015-ին, Լոս Ան֊ճե֊լը֊սի մէջ:
Յու֊ղար֊կա֊ւո֊րու֊թե֊ան ա֊րա֊րո֊ղու֊թիւ֊նը կա֊տա֊րո֊ւե֊ցաւ Տիթ֊րոյ֊թի Սուրբ Սար֊գիս ե֊կե֊ղեց֊ւոյ մէջ:
֊Ներ֊կայիս ըն֊դու֊նիլ իբ֊րեւ մա֊հազդ:
֊Փո֊խան ծաղ֊կեպ֊սա֊կի՝ նո֊ւի֊րա֊տուու֊թիւն֊ներ Ա.Մ.Ն. Ա֊րե֊ւե֊լե֊ան Շր֊ջա֊նի կր֊թա֊կան հիմ֊նար֊կին.- ARS Eastern USA Educational Fund.

ՑԱՒԱԿՑԱԿԱՆ

֊Հ.Օ.֊Մ.ի Կեդ֊րո֊նա֊կան Վար֊չու֊թեան եւ գ֊րա֊սե֊նե֊ա֊կի անձ֊նա֊կազ֊մին կող֊մէ խոր ցա֊ւակ֊ցու֊թիւն֊ներ կը յայտ֊նենք Ը֊նկհ. Շա֊քէ Պաս֊մա֊ճե֊ա֊նին եւ Պաս֊մա֊ճե֊ան ըն֊տա֊նիք֊նե֊րուն, ի֊րենց Ա֊մուս֊նոյն, Հօր ու Մեծ Հօր՝
ՃՈՐՃ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆի
մա֊հո֊ւան տխուր առ֊թիւ։
***
֊
Հ.Օ.Մ.ի Ա֊րե֊ւե֊լե֊ան Մի֊ա֊ցե֊ալ Նա֊հանգ֊նե֊րու Շր֊ջա֊նային Վար֊չու֊թիւնն ու 32 մաս֊նա֊ճիւ֊ղե֊րը ի֊րենց խո֊րազ֊գաց ցա֊ւակ֊ցու֊թիւն֊նե֊րը կը յայտ֊նեն Ը֊նկհ. Շա֊քէ Պաս֊մա֊ճե֊ա֊նին եւ Պաս֊մա֊ճե֊ան ըն֊տա֊նիք֊նե֊րուն, ի֊րենց Ա֊մուս֊նոյն, Հօր ու Մեծ Հօր՝
ՃՈՐՃ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆի
մա֊հո֊ւան տ֊խուր առ֊թիւ։

***
֊,ՀԱՅՐԵՆԻՔ»ի անձնակազմը խո֊րին ցա֊ւակ֊ցու֊թիւն֊նե֊րը կը փոխանցէ Պասմաճեանի ընտանիքին՝
ՃՈՐՃ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆի
մահուան առիթով։
ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹԵԱՆ
18¬ՐԴ ՆԱՒԱՊՏՈՅՏԸ

Ս֊տո֊րեւ քա֊ղո֊ւա֊ծա֊բար եւ թարգ֊մա֊նա֊բար լոյս կ֊þըն֊ծայենք Տոքթ. Ա֊րա Ե֊րէ֊ցե֊ա֊նի լ֊րագ֊րա֊կան յօ֊դո֊ւա֊ծը՝ Ա֊մեր֊իկա֊հայ Մ֊շա֊կու֊թային Մի֊ու֊թե֊ան կազ֊մա֊կեր֊պած 18-րդ նա֊ւապ֊տոյ֊տին մա֊սին.-
Յու֊նո֊ւար 17¬էն 24-ին տե֊ղի ու֊նե֊ցաւ Ա֊մե֊րիկա֊հայ Մ֊շա֊կու֊թային Մի֊ու֊թե֊ան 18-րդ տա֊րե֊կան նա֊ւապ֊տոյ֊տը, մաս֊նակ֊ցու֊թե֊ամբ հա֊զար հայ֊րե֊նա֊կից֊նե֊րու, ո֊րոնք ե֊կած է֊ին Մի֊ա֊ցե֊ալ Նա֊հանգ֊նե֊րէն, Գա֊նա֊տայէն եւ այլ եր֊կիր֊նե֊րէ:
֊Մէկ շա֊բաթ շա֊րու֊նակ հա֊ճե֊լի մթ֊նո֊լոր֊տի մէջ կա֊տա֊րո֊ւե֊ցաւ այս յի֊շա֊տա֊կե֊լի պ֊տոյ֊տը: MSC Divina զ֊բօ֊սա֊նա֊ւէն ներս, ա֊մէն բան լա֊ւա֊պէս կազ֊մա֊կեր֊պո֊ւած էր, հ֊րամ֊ցո֊ւած ճա֊շե֊րէն մինչեւ ա֊մե֊նօ֊րե֊այ ձեռ֊նարկ֊նե֊րու շար֊քը: Ծո֊վը հանդարտ էր, օ֊դն ալ բա֊ցա֊ռիկ: Այ֊ցե֊լե֊ցինք Ֆալ֊մըթ (Ճա֊մայ֊քա), Ճորճ֊թաուն (Քէյ֊ման Այ֊լընտ), Քո֊սու֊մէլ (Մեք֊սի֊քօ), Գ֊րէյթ Ս֊թի֊րըփ Քէյ (Պա֊հա֊մաս), ո֊ւր ան֊մո֊ռա֊նա֊լի ժա֊մեր ան֊ցու֊ցինք:
Օ֊րը կը ս֊կ֊սէր հայե֊րէ֊նով ծ֊րա֊գիր֊նե֊րու յայ֊տա֊րա֊րու֊թե֊ամբ հա֊կա֊ռակ ա֊նոր որ ա֊ռա֊ջին ի֊սկ վայր֊կե֊ա֊նին իւ֊րա֊քան֊չիւր սե֊նե֊ա֊կի մէջ դ֊րո֊ւած է֊ին գր֊քոյկ֊ներ, ո֊ւր ն֊շո֊ւած է֊ին շա֊բա֊թո֊ւան մեր ծ֊րա֊գիր֊նե֊րը: Սո֊վո֊րա֊կա֊նին ն֊ման կային նար֊տի եւ պ֊լոթ թղ֊թա֊խա֊ղի մր֊ցանք֊ներ: Մեծն Բ֊րի֊տա֊նիայէն ժա֊մա֊նած էր ,֊հա֊մովե կա֊տակ֊ներ ներ֊կա֊յաց֊նող Քեւ Օր֊քե֊ան: Դժ֊բախ֊տա֊բար այս տա֊րի ո֊րե֊ւէ պա֊րա֊խումբ չէր ներ֊կա֊յա֊ցած: Բա֊ցա֊կա֊յու֊թիւն մը որ ս֊տեղ֊ծած էր պա֊րա֊պու֊թիւն մը:
֊Լո֊ղա֊ւա֊զա֊նի շուրջ կա֊յա֊ցաւ հայ֊կա֊կան փա֊ռա֊տօն` ե֊րաժշ֊տու֊թե֊ամբ, պա֊րով եւ հայ֊կա֊կան ու֊տե֊լիք֊նե֊րու ս֊պա֊սար֊կու֊թե֊ամբ: Մր֊ցա֊նա֊կի տ֊րո֊ւե֊ցան ե֊ռագոյ֊նով կա֊րո֊ւած ա֊մէ֊նէն գե֊ղե֊ցիկ, ի֊նք֊նա֊տիպ տա֊րա֊զին ու լա֊ւա֊գոյն տա֊րազ֊նե֊րուն:
֊Մաս֊նակ֊ցող֊նե֊րը ան֊համ֊բեր կը ս֊պա֊սէ֊ին վայե֊լե֊լու բ֊նու֊թե֊ան հ֊րա֊շա֊լիք֊նե֊րը, նա֊ւին կող֊մէ ու մա֊նա֊ւանդ մա֊տու֊ցո֊ւե֊լիք բազ֊մա֊թիւ ու բազ֊մա֊պի֊սի ծ֊րա֊գիր֊նե֊րը` հայ֊կա֊կան ջերմ ու հա֊րա֊զատ մթ֊նո֊լոր֊տի մէջ:֊
Օ֊րո֊ւան մէջ տե֊ղի ու֊նե֊ցան դա֊սա֊խօ֊սու֊թիւն֊ներ, զե֊կոյց֊ներ, կ֊լոր սե֊ղա֊նի շուրջ հայ֊կա֊կան այժ֊մէ֊ա֊կան հար֊ցե֊րու մա֊սին զ֊րոյց֊ներ֊։
Այս֊պէս, բազ֊մա֊թիւ ձեռ֊նարկ֊ներ կազ֊մա֊կերպուե֊ցան, ո֊րոնց կար֊գին տն֊տե֊սա֊կան ներդր֊ման (Armenian Social Investment Fund) գ֊ծով՝ խօսք ա֊ռաւ Յով֊սէփ Սա֊րա֊ֆե֊ան, որ յա֊ւե֊լե֊ալ բա֊ցատ֊րու֊թիւն֊ներ տո֊ւաւ: Ան տե֊ղե֊կա֊ցուց թէ ներդ֊րում֊ներ կա֊տա֊րե֊լով, կա֊րե֊լի է զա֊նա֊զան բ֊նա֊գա֊ւառ֊նե֊րէ ներս ներդ֊րում կա֊տա֊րել եւ օ֊ժան֊դա֊կել Հա֊յաս֊տա֊նին:
֊Գո֊հար Պա֊լե֊ան ան֊դ֊րա֊դար֊ձաւ Fuller Housing Center¬ի մա֊սին, ո֊ւր ա֊ռանց տո֊կո֊սի նիւ֊թա֊կան օ֊ժան֊դա֊կու֊թիւն ս֊տա֊նա֊լով, կա֊րե֊լի է բ֊նա֊կա֊րան֊ներ վե֊րա֊նո֊րո֊գել:
֊Լոք֊սան Մա֊քաս֊ճե֊ան խօ֊սե֊ցաւ Հայոց Ցեղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը դաս֊տի֊արա֊կե֊լու մա֊սին: Ան տեղե֊կա֊ցուց թէ այս գ֊ծով ար֊դէն ի֊սկ կայ֊քէջ մը պատ֊րաս֊տո֊ւած է.-
www.teachgenocide.com ո֊ւր տե֊ղադ֊րո֊ւած են բո֊լոր տե֊ղե֊կու֊թիւն֊նե֊րը:
֊Հե֊տաքրք֊րա֊կան էր Գա֊նա֊տայի մօտ, Հ.Հ. դես֊պան Ար֊մէն Ե֊կա֊նե֊ա֊նի ներ֊կա֊յա֊ցու֊ցած զե֊կու֊ցու֊մը, ներ֊կայ ի֊րա֊դար֊ձու֊թիւն֊նե֊րուն մա֊սին: Այլ հե֊տաքրք֊րա֊կան զե֊կու֊ցում մը կա֊տա֊րեց դես֊պա֊նին զա֊ւա֊կը՝ Գէ֊որ֊գը, որ եր֊կու տա֊րի ծա֊ռա֊յած էր հայ֊րե֊նի բա֊նա֊կին եւ կը տե֊ղե֊կաց֊նէր իր ու֊նե֊ցած փոր֊ձա֊ռու֊թիւն֊նե֊րը:
Հ.Օ.Մ.-ն ալ կա֊տա֊րեց իր սո֊վո֊րա֊կան հա֊ւա֊քը, ի֊սկ Հայ Դա֊տի Ո֊ւա֊շինկ֊թը֊նի կեդ֊րո֊նա֊կան գ֊րա֊սե֊նեա֊կի պա֊տաս֊խա֊նա֊տու Քէն Խա֊չի֊կե֊ան, իր կար֊գին զե֊կու֊ցեց հա֊րիւ֊րա֊մե֊ա֊կի առ֊թիւ կա֊տա֊րո֊ւե֊լիք ձեռ֊նարկ֊նե֊րուն եւ յատ֊կա֊պէս Ան֊գա֊րայի կող֊մէ կա֊տա֊րո֊ւած հա֊կա֊քա֊րոզ֊չա֊կան աշ֊խա֊տանք֊նե֊րուն մա֊սին:
֊Տոքթ. Ճոն Պի֊լե֊զի֊քե֊ան (Նիւ Ե֊որ֊քի Քո֊լում֊պի֊ա Հա֊մալ֊սա֊րա֊նի շր֊ջա֊նա֊ւարտ) եր֊կու նիս֊տե֊րու ըն֊թացքին, ան֊դ֊րա֊դար֊ձաւ ս֊նն֊դա֊նիւ֊թի եւ ս֊նն֊դա֊կա֊նո֊նի մա֊սին:
֊Նաեւ Վար֊դա֊ն աս֊պետ֊նե֊րը ու֊նե֊ցան ի֊րենց սո֊վո֊րա֊կան հա֊ւա֊քը:
֊Տե֊ղի ու֊նե֊ցաւ սո֊վո֊րու֊թիւն դար֊ձած յա֊տուկ ե֊րե֊կոյթ, ո֊ւր նա֊ւապ֊տոյ֊տի կեդ֊րո֊նա֊կան վար֊չու֊թիւ֊նը ի֊ը սր֊տի խօս֊քը ներ֊կա֊նե֊րուն փո֊խան֊ցեց:֊
Այս ա֊ռի֊թով բաժ֊նո֊ւե֊ցան նա֊ւապ֊տոյ֊տի պատ֊մու֊թիւ֊նը ը֊նդ֊գր֊կող պատ֊կե֊րա֊զարդ գր֊քոյկ֊ներ ի֊նչ֊պէս նաեւ յա֊ռա֊ջի֊կայ տա֊րո֊ւան նա֊ւապ֊տոյ֊տի ման֊րա֊մաս֊նու֊թիւն֊ներ, ո֊րուն յա֊ջոր֊դեց քոք֊թէյ֊լի շ֊քեղ հիւ֊րա֊սի֊րու֊թիւն:֊
Ա֊հա֊ւա֊սիկ պատ֊կե֊րը մեր ան֊ց֊նող նա֊ւապ֊տոյ֊տին: Տե֊ղին է կա֊րե֊ւո֊րու֊թե֊ամբ ը֊նդ֊գծել այն հիմ֊նա֊կանն ու կեն֊սա֊կա֊նը, ո֊րն է մէկ ու ան֊բա֊ժան ըն֊տա֊նի֊քի մը պատ֊կա֊նե֊լու զ֊գա֊ցու֊մը բո֊լո֊րի մօտ ամ֊բողջ նա֊ւապ֊տոյ֊տի տե֊ւո֊ղու֊թե֊ան: Այդ զ֊գա֊ցու֊մով եւ ապ֊րու֊մով է որ պի֊տի կա֊տա֊րո֊ւի 2016-ի նա֊ւապ֊տոյ֊տը, ե֊րբ մեր նա֊ւը գա֊գա֊թին ծա֊ծա֊նող ե֊ռա֊գոյ֊նով դար֊ձե֊ալ պի֊տի ըն֊դու֊նի մեր հայ֊րե֊նա֊կից֊նե֊րը:
֊Կա֊րե֊լի է ան֊վա֊րան յայ֊տա֊րա֊րել, որ մէկ շա֊բաթ յե֊տոյ ոչ ոք յու֊սա֊խաբ ե֊ղաւ նա֊ւապ֊տոյ֊տէն, ը֊նդ֊հա֊կա֊ռա֊կը մեր հայ֊րե֊նա֊կից֊նե֊րը վե֊րին աս֊տի֊ճա֊նի գո֊հու֊նակ նա֊ւապ֊տոյտ յանձ֊նա֊խում֊բի տա֊րած բ֊ծախն֊դիր ծ֊րագ֊րում֊նե֊րէն ու հա֊ճո֊յա֊կա֊տար պատ֊րաս֊տա֊կա֊մու֊թե֊նէն, հ֊րա֊ժեշտ տո֊ւին ի֊րա֊րու` մի֊ա֊ժա֊մա֊նակ խօսք տա֊լով, որ պի֊տի մաս֊նակ֊ցին գալ տա֊րո֊ւան նա֊ւապ֊տոյ֊տին, որ պի֊տի տե֊ւէ ո֊ւթ օր:

ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՄԱՍԻՆ

ՍՈՒՐԷՆ ՇԷՐԻՔ
֊Ժա֊մա֊նա֊կին իս֊կու֊թե֊ան խն֊դի֊րը հի֊նէն ի վեր չար֊չա֊րած է ի֊մաս֊տա֊սէր֊նե֊րու միտ֊քե֊րը: Հասկ֊նա֊լու հա֊մար թէ ի֊՛նչ է հա֊սա֊րակ մար֊դուն կար֊ծի֊քը այդ մա֊սին, կը բա֊ւէ վերյի֊շել ժա֊մա֊նակ կորսնցնել, տա֊րի֊նե֊րը սա֊հե֊ցան, ժա֊մա֊վա֊ճառ ըլ֊լալ, ժա֊մա֊նա֊կը որ֊քան ա֊րագ կը սա֊հի եւ ն֊ման ար֊տա֊յայ֊տու֊թիւն֊նե֊րը: Բա֊ցա֊յայտ է ու֊րեմն թէ մէ֊կը, որ եր֊բեք ա֊ռի֊թը չէ ու֊նե֊ցած խոր֊հելու ժա֊մա֊նա֊կի մա֊սին, զայն կը ն֊կա֊տէ որ֊պէս հո֊սա֊նուտ մը, որ կը սա֊հի ու կ’անցնի: Ժա֊մա֊նա֊կը կ’ա֊ռըն֊չո֊ւի ա֊մէն բա֊նի, Տի֊ե֊զեր֊քի, ան֊ջր֊պե֊տի, մի֊ջո֊ցի եւ կեն֊դա֊նի մար֊դու: Ժա֊մա֊նա֊կը մաս֊նա֊ւո֊րա֊պէս կա֊պուած է ան֊ջր֊պե֊տին: Դի֊տենք Տի֊ե֊զեր֊քը ս֊տու֊գե֊լու հա֊մար ե֊րկ֊նային ա֊ռար֊կա֊նե֊րու շար֊ժում֊նե֊րը. Եր֊կիրը ի֊նք֊նիր ա֊ռանց֊քին շուրջ կը դառնայ մէկ օ֊րէն, Լու֊սինը Ե֊րկ֊րի շուրջ կր դառ֊նայ մէկ ա֊մի֊սէն, Եր֊կի֊րը՝ Ա֊րե֊ւին շուրջ կը դառ֊նայ մէկ տա֊րի֊էն: Տաս֊նե֊ակ հա֊զա֊րա֊ւոր տա֊րի֊ներ, դա֊րեր, շա֊բաթ֊ներ, ժա֊մեր, վայր֊կե֊ան֊ներ, ե֊րկ֊վայր֊կեան֊ներ մարդկային հ֊նարք֊ներ են զորս կա֊րելի է փո֊փո֊խու֊թեան են֊թարկել ա֊կն֊թար֊թի մէջ, ի֊նչ որ կա֊տա֊րո֊ւած է ան֊ցե֊ա֊լին՝ քաղա֊քա֊կան ան֊ձ֊նա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րու կամ կ֊րօ֊նա֊ւոր֊նե֊րու կող֊մէ, հին եւ նոր տո֊մարնե֊րու պատ֊րաս֊տու֊թե֊ան պա֊րա֊գային:
֊Ժա֊մա֊նա֊կին մար֊դու կող֊մէ դի֊տար֊կո֊ւած ա֊մե֊նէն բ֊նո֊րո֊շիչ յատ֊կու֊թիւ֊նը մե֊զի տո֊ւած այն զ֊գա֊ցումն է, որ ան ա֊նընդ֊հատ կը սա֊հի եւ կ’անց֊նի, ա֊ռանց մեզ յս֊տա֊կօ֊րէն ի֊րա֊զեկ պա֊հե֊լու, թէ ի֊՛նչ բան է ան, որ այդ֊պէս կը փախ֊չի ան֊դադար: Ա֊նո֊րոշ, ան֊բա֊ցատ֊րե֊լի զ֊գա֊յու֊թիւն մը մեզ կը պա֊տէ, զ֊գա֊յու֊թիւնը բա֊նի մը, որ մեզ֊մէ խոյս կու տայ ա֊մէն վայր֊կե֊ան եւ որ առ յա֊ւէտ կը կոր֊սո֊ւի մեզ համար: Ա֊հա՛ այն պատ֊կե֊րը, զոր ժա֊մա֊նա֊կը մե֊զի կ’ըն֊ծայէ ա֊ռա֊ջին առ֊թիւ, այն ձե֊ւը, ո֊րու ներ֊քեւ ան կը յայտ֊նո֊ւի մեր ներ֊քին զ֊գա֊յա֊կա֊նու֊թե֊ան: Սա֊կայն եւ այն֊պէս, ժա֊մա֊նա֊կը, որ֊պէս տի֊ե֊զե֊րա֊կան հա֊մա֊պար֊փակ յատ֊կու֊թիւն, ար֊տաքին աշ֊խար֊հի մէջ մե֊զի կ’ե֊րե֊ւի ա֊ւե֊լի ը֊նդ֊հա֊նուր ձե֊ւի տակ, ձեւ մը, որ կը հետաքրք֊րէ միան֊գա֊մայն ան֊շունչ ի֊րե֊րը եւ կեն֊դա֊նի բ֊նու֊թիւ֊նը:֊
Ա֊մէն վայր֊կե֊ան մենք ներ֊կայ կ’ըլ֊լանք բ֊նա֊կան ե֊րե֊ւոյթ֊նե֊րու կա֊տար֊ման, լոյ֊սի եւ խա֊ւա֊րի շա֊րու֊նա֊կա֊կան յա֊ջոր֊դու֊թե֊ան, տաք եւ ցուրտ ե֊ղա֊նակ֊նե֊րու պար-բե֊րա֊կան վե֊րա֊դար֊ձին, ապ֊րող է֊ակ֊նե֊րու ծ֊նուն֊դին, զար֊գա֊ցու֊մին եւ մա֊հո֊ւան: Բո֊լոր այս ի֊րո֊ղու֊թիւն֊նե֊րը ժա֊մա֊նա֊կի մա֊սին մե֊զի կու տան ա֊ւե֊լի ը֊նդ֊հա֊նուր պատ֊կեր մը, ո֊րով ան մե֊զի կը յայտ֊նուի ի֊բր ան֊հ֊րա֊ժեշտ պայ֊ման՝ բո֊լոր փոփո֊խու֊թիւն֊նե֊րու կա֊տար֊ման: Չ֊մոռ֊նանք որ բո֊լոր այս բ֊նա֊կան ե֊րե֊ւոյթ֊նե֊րը կը պար֊տինք Ա֊րեւի եւ Լուս֊նի գո֊յու֊թե֊ան: Կա֊րե֊լի է հարց տալ, թէ ի֊՞նչ կը ն֊շա֊նա֊կէր ժա֊մա֊նա֊կը Ա֊րեւի եւ Լուս֊նի ներ֊կա֊յու֊թե֊նէն ա֊ռաջ: Ու֊րեմն Ա֊րեւ եւ Լուս֊նէն ա֊ռաջ, տա֊րի եւ ա֊միս հաս֊կա֊ցո֊ղու֊թե֊նէն ա֊ռաջ ի֊՞նչ էր ժա֊մա֊նա֊կը: Ուրիշ խօս֊քով, Ժա֊մա֊նա֊կին ժա֊մա֊նակ պէտք ե֊ղաւ որ֊պէս֊զի ան ա֊նո֊ւա֊նո֊ւի ժամա֊նակ: Ու֊րեմն հոս ի֊նք֊նա֊բե֊րա֊բար պայ֊ման մը կը ս֊տեղ֊ծոփ ժա֊մա֊նա֊կի գո֊յութե֊ան հա֊մար, ան ալ նիւթն է: Ա֊ռանց նիւ֊թի ներ֊կա֊յու֊թե֊ան ժա֊մա֊նակ գո֊յու֊թիւն չու֊նի:
֊Տա֊րա֊կոյս չ֊կայ, որ ժա֊մա֊նա֊կի մա֊սին մեր ու֊նե֊ցած ը֊մբռ֊նու֊մին զա֊նա֊զան հանգ֊րո֊ւան֊նե֊րը կազ֊մո֊ւած են գլ֊խա֊ւոր եր֊կու ազ֊դակ֊նե֊րու ազ֊դե֊ցու֊թե֊ան ներքեւ, ո֊րոնք ե֊ն՝ կ֊րօ֊նա֊կան մ֊տած֊ման բա֊րեշր֊ջու֊մը եւ գի֊տու֊թե֊անց յա֊ռա֊ջա֊ցու֊մը:֊
Ան֊թիք շր֊ջա֊նին Դե֊մոկ֊րի֊տոս՝ եւ ա֊ւե֊լի յե֊տոյ Է֊փի֊քիւր՝ կ’ըն֊դու֊նէ֊ին, թէ բ֊նու֊թե֊ան մէջ որ֊պէս ի֊րա֊կա֊նու֊թիւն՝ եր֊կու բան մի֊այն գո֊յու֊թիւն ու֊նին՝ մար֊մին֊նե֊րը եւ ա֊նոնց մի֊ջեւ գտ֊նո֊ւող պա֊րա֊պու֊թիւ֊նը, այ֊սինքն՝ մի֊ջո֊ցը: Այդ պայ֊ման֊նե֊րուն մէջ կա֊րելի չէր այ֊լեւս տեղ գտ֊նել եր֊րոր֊դի մը հա֊մար եւ ա֊հա թէ ին֊չո՛ւ ա֊նոնք ժա֊մա֊նա֊կը կը մեր֊կաց֊նէ֊ին այն բո֊լոր ս֊տո֊րո֊գե֊լի֊նե֊րէն, ո֊րոնք կր֊նային ա֊ռար֊կա֊յա֊կան ի֊րա֊կա֊նու֊թիւն մը տալ ա֊նոր:
Պ֊ղա֊տո֊նա֊կան դպրոցին, բայց մա֊նա֊ւանդ նոր պ֊ղա֊տո֊նա֊կա֊նին, ժա֊մանակի ը֊մբռ֊նու֊մը բո֊լո֊րո֊վին տարբեր է ա֊ռա֊ջի֊նէն, ո֊րով֊հետեւ ան ժա֊մա֊նա֊կը կը դա֊սէ իբ֊րեւ ան֊կախ է֊ակ, որ֊պէս բ֊խու֊մը Մէ֊կին, որ ու֊նի ոչ ս֊կիզբ եւ ոչ ալ վախ֊ճան, որ ան֊հուն է եւ որ յա֊ւի֊տե֊նա֊կա֊նու֊թե֊ան ան֊շար֊ժու֊թե֊նէն կը զա֊նա֊զա֊նո֊ւի իր մշտն֊ջե֊նա֊կան փո֊փո֊խա֊կա֊նու֊թե֊ամբ: Ա֊րիս֊տո֊տե֊լի մօտ, գի֊տա֊կան պրպ֊տող միտ֊քը պի֊տի գե֊րա֊զան֊ցէ Պ֊ղա֊տո֊նի հայե֊ցո֊ղա֊կան ճա֊շակ֊նե֊րը, այն֊պէս որ ե֊րբ Ա֊րիս֊տո֊տել, ժա֊մա֊նա֊կը սահ֊մա֊նե֊լով, կ’ը֊սէ թէ ան թիւն է շար֊ժու֊մին՝ ը֊նդ֊հա֊նուր առ֊մամբ, այս սահ֊մա֊նու֊մը կ’առ֊նէ քա֊նա֊կա֊կան բ֊նոյթ, որ շար֊ժուն ա֊ռար֊կայի մը ըն֊թաց֊քին զա֊նա֊զան վի֊ճակ֊նե֊րը ի֊րա֊րու կը կա֊պէ:
Ք֊րիս֊տո֊նէ֊ու֊թիւ֊նը կա֊րե֊ւոր փո֊փո֊խու֊թիւն մը մտ֊ցուց Աս֊տու֊ծոյ եւ Տի֊ե֊զեր֊քի փո֊խյա֊րա֊բե֊րու֊թե֊անց մեր ը֊մբռ֊նու֊մին մէջ: Ք֊րիս֊տո֊նէ֊ա֊կան հա֊ւատ֊քին համա֊ձայն Աս֊տո֊ւած ա֊մէն ի֊նչ ս֊տեղ֊ծեց ո֊չին֊չէ, Տի֊ե֊զեր֊քը դուրս բե֊րաւ ա֊նէ֊ու֊թե֊նէն եւ հե֊տե֊ւա֊բար Ան ս֊տեղ֊ծեց նաեւ ժա֊մա֊նա֊կը: Փի֊լի֊սո֊փայ St. Thomas d’Aquin ն֊շա֊նա֊ւոր է ա֊րիս֊տո֊տե֊լե֊ան դպ֊րո֊ցին գա֊ղա֊փար֊նե֊րը Ե֊կե֊ղեցտյ վար֊դա֊պե֊տութե֊անց հետ հաշ֊տեց֊նե֊լու իր փոր֊ձով, եւ ի֊բր այդ ան կ’ա֊պա֊ւինի աս֊տո֊ւա֊ծաբա֊նու֊թե֊ան, այ֊սինքն հա֊ւատ֊քի վ֊ճի֊ռին: Ա֊րդ, հա֊ւատ֊քը այդ մա֊սին բա֊ցա֊յայտ է, քա֊նի որ ան կը յայ֊տա֊րա֊րէ թէ ,ի ս֊կզ֊բա֊նէ ա֊րար Աս֊տուած զեր֊կին եւ զեր֊կիրե: Ու֊րեմն, կ’եզ֊րա֊կաց֊նէ St.Thomas d’Aquin՝ Տի֊ե֊զեր֊քը չի կր֊նար ըլ֊լալ յա֊ւի֊տենա֊կան:֊
Երբ Այնշ֊թայն եւ Մինքովս֊քի հ֊րա֊պա֊րա֊կե֊ցին ի֊րենց յա֊րա֊բե֊րա֊կա֊նու֊թե֊ան տեսու֊թիւ֊նը (theory of relativity) եւ ն֊կա֊րագ֊րե֊ցին ժա֊մա֊նա֊կի եւ մի֊ջո֊ցի ձու֊լու֊մովը կազ֊մո֊ւած այդ քա֊ռա֊չափ նո֊րա֊տե֊սակ գո֊յա֊ցու֊թե֊ան յատ֊կու֊թիւն֊նե֊րը, այն ա֊տեն մի֊ջոց եւ ժա֊մա֊նակ դադ֊րե֊ցան գո֊յու֊թիւն ու֊նե֊նա֊լէ ի֊բր ա֊ռան֊ձին է֊ու֊թիւն֊ներ, բայց մի֊եւ֊նոյն ա֊տեն այս տե֊սու֊թիւ֊նը ժա֊մա֊նա֊կը դ֊րաւ վերս֊տին բ֊նու֊թե֊ան շր֊ջա֊նա֊կին մէջ, ա֊ռար֊կա֊յա֊կան ի֊րա֊կա֊նու֊թե֊անց կար֊գին:֊
Ու֊րիշ գի֊տուն֊ներ ա֊՛լ ա֊ւելի ա֊ռաջ գա֊ցին ժա֊մա֊նակի այս ա֊ռար֊կա֊յա֊ցու֊մին մէջ: Մարդ֊կային միտ֊քը, որ կ’ու֊զէ բ֊նու֊թե֊ան բո֊լոր ե֊րե֊ւոյթ֊նե֊րուն մէջ մի֊ու֊թիւն մը տես֊նել, հետզ֊հե֊տէ ա֊ւե֊լի ը֊նդ֊լայ֊նե֊լու վ֊րայ է հիւ֊լէ֊ա֊կա֊նու֊թե֊ան գա֊ղա֊փա֊րը, որ ս֊կիզբ֊նե֊րը, մի֊մի֊այն նիւթին վե֊րա֊պա֊հո֊ւած ըլ֊լալ կը թուէր, ո֊րով֊հե֊տեւ ան օր ը֊ստ օ֊րէ ա֊ւե֊լի ե֊ւս կը նշ֊մա֊րէ թէ ե֊րե֊ւոյթ֊նե֊րու ար֊տա֊քին մի֊օ֊րի֊նակ տես֊քին տակ ծած֊կո֊ւած կը մ֊նայ տար֊րա֊կան մաս֊նիկ֊նե֊րու, ան֊ջատ հիւ֊լէ֊նե֊րու ամ֊բողջ աշ֊խարհ մը: Այս֊պէս է որ ծ֊նունդ ա֊ռած է ժա֊մա֊նա֊կի մա֊սին նոր-հիւ֊լէ֊ա֊կան տեսու֊թիւն մը: Վեր֊ջա֊պէս, ու֊րիշ֊ներ ժա֊մա֊նա֊կի եւ հիւ֊լէ֊ա֊կան յօ֊րի֊նո֊ւած֊քի գաղա֊փար֊նե֊րը ի֊րա֊րու զօ֊դե֊լով, կ’ա֊ռա֊ջար֊կեն ժա֊մա֊նա֊կը ն֊կա֊տել որ֊պէս զուտ վիճա֊կագ֊րա֊կան մե֊ծու֊թիւն մը (grandeur statistique), այն֊պէս ի֊նչ֊պէս՝ ջեր֊մու֊թիւ֊նը, որ բո֊լո֊րո֊վին ն֊շա֊նա֊կու֊թե֊նէ զուրկ կը մ֊նայ քիչ քա֊նա֊կու֊թե֊ամբ նիւ֊թա֊կան մասնիկ֊նե֊րու սահ֊մա֊նա֊փակ շր֊ջա֊նա֊կին մէջ:
֊Սո֊վո֊րա֊կան է խօ֊սիլ ժա֊մա֊նա֊կի ա֊րա֊գու֊թե֊նէն: Կա֊րե֊լի է զոր օ֊րի֊նակ, ենթադ֊րել որ Ե֊րկ֊րի իր ա֊ռանց֊քին շուրջ ը֊րած շար֊ժու֊մը ա֊րա֊գա֊նայ: Այն ա֊տեն գիշե֊րը եւ ցե֊րե֊կը ա֊ւե֊լի շուտ ի֊րա֊րու պի֊տի յա֊ջոր֊դէ֊ին, եւ մենք պի֊տի փոր֊ձո֊ւէ֊ինք ը֊սել՝ ,֊ժա֊մա֊նա֊կի ըն֊թաց֊քը ա֊րա֊գա֊ցած էե: Սա֊կայն, ի֊րա֊կա֊նու֊թե֊ան մէջ, ա֊րագա֊ցե֊ալ֊ շար֊ժու֊մի մը տեղ՝ պի֊տի ու֊նե֊նայինք ան֊ջր֊պետ մը, որ պզ֊տիկ֊ցած է: Ժամա֊նա֊կը պի֊տի ըլ֊լար պար֊զա֊պէս կարճ֊ցած, եւ ժա֊մա֊նա֊կին՝ շար֊ժուն ա֊ռար֊կային ա֊րա֊գու֊թե֊ան հա֊մե֊մատ այդ կարճ֊նա֊լը հե֊տե֊ւանք պի֊տի ըլ֊լար սա՛ ի֊րո֊ղութե֊ան, թէ ե֊րբ այդ ա֊րա֊գու֊թե֊ան ար֊ժէ֊քը ան֊հու֊նու֊թե֊ան կը հաս֊նի, ժա֊մա֊նա֊կը, զէ֊րոյի վե֊րա֊ծո֊ւած, ը֊նդ֊միշտ կ’ան֊հե֊տա֊նայ:֊
Ըստ ֆ֊րան֊սա֊ցի գ֊րող, ա֊կա֊դե֊մի֊կոս Ժան տ֊՝Օր֊մե֊սո֊նի՝ ժա֊մա֊նա֊կը ե֊րեք ան֊հաւա֊սար բաղ֊կա֊ցու֊ցիչ ու֊նի. ա֊նոնց֊մէ եր֊կու֊քը ա֊հա֊ւոր են եւ կա֊րե֊լի է ը֊սել անվերջ, ան֊ցե֊ա֊լը եւ ա֊պա֊գան: Ի֊սկ եր֊րոր֊դը այն֊քան ան֊ն֊շան՝ ո֊րուն գո֊յու֊թիւնն ի֊սկ վի֊ճե֊լի է. ներ֊կան է: Կա֊րե֊լի է նոյ֊նիսկ պն֊դել որ այս ե֊րեք բաղ֊կա֊ցու֊ցիչ֊նե֊րէն ոչ մէ֊կը իսկա֊պէս գո֊յու֊թիւն ու֊նի, ան֊ցե֊ա֊լը՝ ո֊րով֊հե֊տեւ այ֊լեւս գո֊յու֊թիւն չու֊նի, ա֊պա֊գան որ դեռ ներ֊կայ չէ, գա֊լով ներ֊կային՝ ան ա֊մէն ա֊կն֊թար֊թին ան֊հե֊տա֊նա֊լու վ֊րայ է հա֊կա֊ռակ իր շա֊րու֊նա֊կա֊կան բ֊նոյ֊թին: Սա պա֊հուն ե֊րբ այս յօ֊դո֊ւա֊ծը կը շա֊րադրեմ ար֊ձա֊նագ֊րե֊լով ո֊րոշ բա֊ռեր, ար֊դէն ան֊ցե֊ալ է՝ յա֊ջորդ ի֊սկ ա֊կն֊թար֊թին: Ուրիշ խօս֊քով, այն պա֊հը ո֊ւր ես կը գ֊րեմ, ար֊դէն հե֊ռա֊ցած է ի֊նձ֊մէ:֊
Ինչ որ նե֊ղա֊ցու֊ցիչ է, ան է թէ մենք մեր ամ֊բողջ կե֊ան֊քը կ’ան֊ցը֊նենք այս ա֊նիրա֊կան բար֊ձուն֊քին վ֊րայ, ո֊րն է ներ֊կան, գո֊յու֊թե֊ան բա֊ցա֊կա֊յու֊թիւ֊նը: Տի֊ե֊զեր֊քը կը կա֊յա֊նայ յա֊ւի֊տե֊նա֊կան ներ֊կայի մը մէջ, որ իւ֊րա֊քան֊չիւր ա֊կն֊թար֊թին կը չ֊քա֊նայ, ան֊ց֊նե֊լով ա֊պա֊գայէն դէ֊պի ան֊ցե֊ալ: Այ֊սու֊հան֊դերձ, հա֊կա֊ռակ ի֊մաստա֊սէր֊նե֊րու ե֊րա֊զան֊քին կամ խորհր֊դա֊ծու֊թե֊անց, ի֊րա֊կան աշ֊խար֊հը իր գո֊յութիւ֊նը կը զ֊գաց֊նէ միշտ: Կ’ա֊նօ֊թե֊նանք, ցաւ կը քա֊շենք, կը հր֊ճո֊ւինք, կու լանք, կ’եր֊ջան֊կա֊նանք: Ու֊րեմն, շա֊րու֊նա֊կենք վայե֊լել կե֊ան֊քը այն֊պէս ի֊նչ֊պէս հ֊րամ֊ցուած է մեզ֊մէ ա֊մէն մէ֊կուն, ա֊մե֊նահ֊զօր Ա֊րա֊րի֊չին կող֊մէ:
ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆԻՑ ՄԻՆՉԵՒ ԱՈՒՇՎԻՑ

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
-ին ն֊շո֊ւեց Աուշ֊վի֊ցի ա֊զա֊տագր֊ման 70 տա֊րին: Ե֊թէ ա֊զա֊տագ֊րում բա֊ռը ըն֊դու֊նենք իր ի֊րա֊կան, խո֊րը ի֊մաս֊տով, տօ֊նա֊կան մի֊ջո֊ցա֊ռում է, տօ֊նա֊կան տ֊րա֊մադ֊րու֊թիւն: Ա֊զա֊տագ֊րո֊ւել են մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր մար֊դիկ գա֊լիք տան֊ջա֊հար մա֊հից: Սա֊կայն քա֊նի որ ա֊զա֊տագ֊րու֊մից ա֊ռաջ այդ տե֊ղում յա֊տուկ ծ֊րագ֊րո֊ւած մի֊ջոց֊նե֊րով մօտ եր֊կու մի֊լիոն, ֊տար֊բեր ազ֊գե֊րից, մարդ֊կային կե֊անք է ան֊մարդ֊կայ֊նօ֊րէն ո֊չն֊չա֊ցո֊ւել, բ֊նա֊կա֊նա֊բար ի֊նք֊նըս֊տին֊քե֊ան մի֊ջո֊ցառ֊ման կենտ֊րո֊նա֊ցու֊մը ա֊ւե֊լի կա֊տա֊րո֊ւած ոճ֊րա֊գոր֊ծու֊թե֊ան, քան ա֊զա֊տագր֊ման տօ֊նա֊կա֊տա֊րու֊թե֊ան վ֊րայ էր:
֊Կա֊տա֊րո֊ւած ս֊պան֊դի մի֊ջոց֊ներն ու կի֊րա֊ռում֊նե֊րը ի֊րենց տա֊րո֊ղու֊թե֊ամբ այն֊քան ազ֊դե֊ցիկ են, որ տօ֊նա֊կա֊տա֊րու֊թե֊ան մէջ ան֊գամ իշ֊խող են, ու֊շադ֊րու֊թիւնն ու տ֊րա֊մադ֊րու֊թիւ֊նը ա֊ւելի ի֊րենց վ֊րայ կենտ֊րո֊նացնող: Յի֊շա֊տակ֊ման ամ֊բողջ ի֊մաստն էլ ար֊դէն այդ է: Փր֊կո֊ւած֊նե֊րին ու֊շադ֊րու֊թե֊ան կենտ֊րո֊նում պա֊հե֊լով` եր֊բեք մո֊ռա֊ցու֊թե֊ան չ֊մատ֊նել զո֊հուած֊նե֊րին եւ գոր֊ծո֊ւած ո֊ճի֊րը:֊
Աուշ֊վից, տե֊ղա֊նունն ի֊նք֊նին մա֊հո֊ւան, խոշ֊տան֊գում֊նե֊րի խորհր֊դան֊շան է, եր֊կու մի֊լի֊ոն մարդ֊կային կե֊անք կուլ տո֊ւած ո֊րջ:
֊Հե֊տե֊ւա֊բար, ա֊հա֊ւոր տ֊խուր, մարդ֊կային պատ֊կե֊րա֊ցու֊մից վեր խոշ֊տան֊գում֊նե֊րով, վայ֊րա֊գու֊թեամբ լե֊ցո֊ւած յի֊շո֊ղու֊թիւն֊ներ պար֊փա֊կող մի տեղ է սա, ո֊րը դեռ պահ֊պան֊ւում, ու֊շադ֊րու֊թե֊ամբ խ֊նամ֊ւում եւ ցու֊ցադր֊ւում է մարդ֊կու֊թե֊ա֊նը` ա֊հա֊զան֊գե֊լու ն֊մա֊նը չըն֊դօ֊րի֊նա֊կե֊լու, չ֊կրկ֊նե֊լու հա֊մար:
֊Մի տե֊ղա֊նուն, ո֊րը մարդ֊կային պատ֊մու֊թե֊ան մէջ յա֊ւէտ ար֊ձա֊նագ֊րո֊ւեց իբրեւ ս֊պան֊դա֊նոց, իբ֊րեւ մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր մարդ֊կային կե֊անք ո֊չն֊չաց֊րած հ֊նոց:֊
Ան֊կա֊րե֊լի է լի֊նել այն֊տեղ, ա֊կա֊նա֊տես լի֊նել մարդ֊կային ս֊պանդն ան֊գամ հա֊շո֊ւար֊կի, շա֊հի ու հե֊տա֊զօ֊տու֊թե֊ան վե֊րա֊ցած այդ նող֊կա֊լի վայ֊րում ու չ֊սոս֊կալ, չ֊սահմռ֊կել, չ֊քա֊րա֊նալ պա֊տա֊հա֊ծի ահ֊ռե֊լի տա֊րո֊ղու֊թե֊ան առ֊ջեւ:֊
Ար֊դէն 70 տա֊րի֊ներ այս֊տեղ գա֊լիս են ոչ մի֊այն վե֊րապ֊րող֊նե֊րի սե֊րունդ֊նե֊րը, այլ` ե֊րկ֊րագն֊դի բո֊լոր կող֊մե֊րից, ոչ մի֊այն ա֊կա֊նա֊տես լի֊նե֊լու, ծա֊նօ֊թա֊նա֊լու70 տա֊րի ա֊ռաջ պա֊տա֊հած սար֊սա֊փե֊լի ե֊ղե֊լու֊թե֊ա֊նը, այլ` խո֊նար֊հո֊ւե֊լու զո֊հո֊ւած֊նե֊րի յի֊շա֊տա֊կի առ֊ջեւ, յետ մա֊հու ն֊րանց յա֊ւեր֊ժաց֊նե֊լու:
֊Տա֊րի֊ներ ա֊ռաջ ես էլ եմ ե֊ղել այն֊տեղ, ա֊հա֊ւոր պա֊հեր ապ֊րել այդ շի֊նու֊թե֊ան տար֊բեր սե֊նե֊ակ֊նե֊րում եւ դ֊րա ճա֊նա֊պար֊հին: Ես կրկ֊նա֊կի եմ զ֊գա֊ցել եր֊կու մի֊լի֊ոն զո֊հե֊րի` հ֊րե֊այ, լեհ, գն֊չու, ռուս տան֊ջա֊հար, կա֊զա֊խեղդ ե֊ղած֊նե֊րի ող֊բեր֊գու֊թիւ֊նը, չէ՞ որ այն կրկ֊նու֊թիւնն է մեր ժո֊ղովր֊դի մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր֊նե֊րի կ֊րած տան֊ջան֊քին: Բայց ար֊դե֊օ՞ք դա կրկ֊նու֊թիւնն է: Ո֊՛չ, դա հե֊տե֊ւու֊թիւնն է: Ե֊թէ չ֊լի֊նէր մեր Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը, չէ֊ին լի֊նի նաեւ աուշ֊վից֊նե֊րը, աշ֊խար֊հի տար֊բեր ե֊րկր֊նե֊րի մեծ ու փոքր ջար֊դե֊րը:֊
Ես հե֊ռա֊ցել եմ ահ֊ռե֊լի ցա֊սու֊մով լե֊ցո֊ւած նոյն գեր֊մա֊նա֊ցի֊նե֊րի հան֊դէպ, ո֊րոնք ան֊վր֊դով ծ֊րագ֊րողն ու մաս֊նա֊կի֊ցը ե֊ղան նաեւ մեր Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան եւ ան֊պարտ մ֊նա֊լով` կրկ֊նե֊ցին այն ար֊դէն ի֊րենց ձեռ֊քով, ոչ թէ Ա֊րե֊ւել֊քում, այլ` Եւ֊րո֊պայի սր֊տում:
֊Տա֊րի֊ներ յե֊տոյ ես կանգ֊նել եմ Տէր Զօ֊րի ա֊նա֊պա֊տում, իմ ժո֊ղովր֊դի ա֊մե֊նա֊ծանր աք֊սո֊րա֊կէ֊տում, փնտ֊ռել եմ մա֊սունք֊ներ ժո֊ղովր֊դիս ա֊նա֊սե֊լի տան֊ջանք֊նե֊րը կուլ տո֊ւած այդ հո֊ղում: Իմ աչ֊քե֊րի առ֊ջեւ կեն֊դա֊նա֊ցել է ա֊նուժ, ան֊կա֊րող, հա֊զիւ քարշ ե֊կող, կի֊սա֊մերկ, ցն֊ցո֊տի֊նե֊րով ծած֊կո֊ւած մեր որ֊բե֊րի, մեր մայ֊րե֊րի ա֊նօգ֊նա֊կան նե֊տո֊ւած մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր֊նե֊րի կա֊րա֊ւան֊նե֊րը: Կեն֊դա֊նա֊ցել է ա֊ւազ֊նե֊րի մէջ մին֊չեւ կո֊կոր֊դը թա֊ղո֊ւած, իր մա֊հո֊ւան ս֊պա֊սող պա֊տա֊նու դէմ֊քը, ն֊րա աչ֊քե֊րը: Լ֊սել եմ մեծ մօրս եւ իր վեց տա֊րե֊կան որ֊դու ա֊ղի֊ո֊ղորմ կան֊չը եւ հա֊մա֊տա֊րած այդ զար֊հու֊րե֊լի տե֊սա֊րան֊նե֊րի ճն֊շու֊մից իմ առ֊ջեւ յան֊կարծ տե֊սել եմ մեր ող֊բեր֊գու֊թիւ֊նը կուլ տուած, ար֊դէն մար֊սած գիւ֊ղա֊քա֊ղաք դար֊ձած մի վայր, ո֊րը դեռ կ֊րում է մեզ հա֊մար յա֊ւէտ մա֊հա֊բեր այդ նոյն ա֊նու֊նը` Տէր Զօր:
֊Կանգ֊նել եմ նաեւ Մար֊կա֊տէ֊ի հա֊յա֊կեր սե֊ւա֊հող բ֊լուր֊նե֊րի մէջ եւ իմ ժո֊ղովր֊դի ոս֊կոր֊նե֊րի մ֊նա֊ցորդ֊նե֊րը հա֊ւա֊քել: Ծն֊րա֊դիր նս֊տել եմ Շետ֊տա֊տէ֊ի ար֊դէն մա֊շո֊ւած քա֊րան֊ձաւ֊նե֊րի առ֊ջեւ եւ իմ է֊ու֊թե֊ան խոր֊քից դուրս ե֊կող բո֊ղո֊քի ա֊լի֊քը խեղ֊դե֊լով` փոր֊ձել եմ գտ֊նել կան֊գուն մ֊նա֊ցած մի տեղ, իմ ժո֊ղովր֊դի ս֊պան֊դը վ֊կայող, ա֊պա֊ցու֊ցող մի հետք, որ ցու֊ցադ֊րենք աշ֊խար֊հի հայե֊աց֊քին ի տես, որ մարդ֊կու֊թե֊ան ող֊նա֊հա֊րը ցն֊ցո֊ւի կա֊տա֊րո֊ւած ա֊ռա֊ջին ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ահ֊ռե֊լի֊ու֊թե֊ամբ, որ ե֊րկ֊րագն֊դի բո֊լոր կող֊մե֊րից գան ու խո֊նար֊հո֊ւեն մեր ան֊մեղ զո֊հե֊րի մա֊սունք֊նե֊րի առ֊ջեւ, ի֊րենց այ֊ցե֊լու֊թե֊ամբ յա֊ւեր֊ժաց֊նեն ն֊րանց նո֊ւի֊րա֊կան յի֊շա֊տա֊կը: Չէ՞ որ իմ ժո֊ղովր֊դի մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր ան֊մեղ զո֊հերն էլ ար֊ժա֊նի են դ֊րան:֊
Ես ա֊սել եմ եւ կրկ֊նե֊լու եմ. աշ֊խարհն ան֊տե֊ղե֊ակ է, որ Շետ֊տա֊տէ֊ի եւ դ֊րա պէս տաս֊նե֊ակ խոր֊շեր հա֊յա֊շատ մեր ձո֊րե֊րի ու քա֊րան֊ձաւ֊նե֊րի մէջ Աուշ֊վի֊ցի նա֊խա֊տի֊պերն են: Իմ ժո֊ղովր֊դին ո֊չն֊չաց֊նող թշ֊նա֊մին` թուրքը, ժա֊մա֊նակ, խելք եւ դ֊րամ չու֊նէր կա֊զա֊վա֊ռա֊րան֊ներ ս֊տեղ֊ծե֊լու, մա֊զեր, ե֊ղունգ֊ներ քա֊շե֊լու տար֊բեր տե֊սա֊կի ու չա֊փի գոր֊ծիք֊ներ հ֊նա֊րե֊լու: Նա իր նախ֊նա֊կան վայ֊րագ տա֊րեր֊քով էր հա֊յու֊թե֊ա֊նը ո֊չն֊չաց֊նում` կաց֊նով, բա֊հե֊րով, մուր֊ճե֊րով, շի֊կա֊ցած եր֊կաթ֊նե֊րով, ս֊րե֊րով, լուցկով, լա֊ւա֊գոյն դէպ֊քում հ֊րա֊ցան֊նե֊րով, յա֊գուրդ տա֊լով իր ա֊րե֊ան ծա֊րա֊ւին: Տե֊ղա֊հա֊նո֊ւած հա֊յու֊թե֊ան` ե֊րե֊խայ, կին, ծեր, չա֊փա֊հաս, ան֊չա֊փա֊հաս, հ֊րա֊ցան֊նե֊րի կո֊թե֊րով հ֊րում էր քա֊րայր֊նե֊րի մէջ, ո֊րի բա֊ցո֊ւած֊քը փակ֊ւում էր չոր խո֊տե֊րով ու հր֊դե֊հում այն: Պատ֊կե֊րաց֊րէք, թէ ի֊՜նչ զար֊հու֊րե֊լի, տան֊ջա֊լից մահ պի֊տի ապ֊րած լի֊նէ֊ին այդ նեղ ան֊ց֊քում ի֊րար վ֊րայ թա֊փո֊ւած մեր զո֊հե֊րը: Այո՛, Շետ֊տա֊տէն ա֊ւե֊լի զար֊հու֊րե֊լի Աուշ֊վից է ե֊ղել իմ ժո֊ղովր֊դի հա֊մար:֊
Աուշ֊վից այ֊ցե֊լող֊նե֊րը այդ մա֊հա֊կուլ վա֊ռա֊րան֊նե֊րի առ֊ջեւ կե֊ցած` սառս֊րում են, ե֊րե֊ւա֊կա֊յու֊թե֊ամբ ան֊գամ քա֊րա֊նում ու ան֊կա֊րո֊ղու֊թիւ֊նից հա֊զա֊րա֊պատկ֊ւում է այ֊ցե֊լու֊նե֊րի ցա֊ւակ֊ցու֊մը զո֊հե֊րի հան֊դէպ: Ի֊րենց մէջ դ֊րոշ֊մո֊ւած ան֊ջն֊ջե֊լի սոս֊կու֊մով ն֊րանք հե֊ռա֊նում են` ը֊նդ֊միշտ վե֊րապ֊րե֊լու այդ պա֊հը, ը֊նդ֊միշտ վառ պա֊հե֊լու զո֊հե֊րի յի֊շա֊տա֊կը :֊
Իմ ժո֊ղովր֊դի էլ ա֊ւե֊լի վայ֊րագ ձե֊ւով ո֊չն֊չա֊ցո֊ւած մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր֊նե֊րը զր֊կո֊ւած են մարդ֊կու֊թե֊ան ա֊մե֊նա֊պարզ ցա֊ւակ֊ցու֊թիւ֊նից, ն֊րանց կ֊րած տան֊ջանք֊նե֊րի յի֊շա֊տա֊կը վառ պա֊հե֊լու հ֊նա֊րա֊ւո֊րու֊թիւ֊նից: Մեր թշ֊նա֊մին ա֊ւե֊լի ,֊խե֊լա֊ցիե էր, քան` ի֊րեն հե֊տե֊ւող գեր֊մա֊նա֊ցի հե֊տե֊ւորդ֊նե֊րը: Նա գի֊տէր, որ բ֊նու֊թիւ֊նը ջն֊ջե֊լու, ան֊հե֊տաց֊նե֊լու էր իր ո֊ճիր֊ների հետ֊քե֊րը, հե֊տե֊ւա֊բար ս֊պան֊նած֊նե֊րին ան֊գամ չէր թա֊ղում:
֊Մենք ոչ մի֊այն չու֊նենք Աուշ֊վի֊ցի վա֊ռա֊րան֊ներ` աշ֊խար֊հին ի տես ցու֊ցադ֊րե֊լու, այ֊ցե֊լու֊նե֊րին զար֊հու֊րեց֊նե֊լու մեր դէմ գոր֊ծո֊ւած ոճ֊րի ձե֊ւե֊րով, այլ չու֊նենք նոյ֊նիսկ մեր այ֊րո֊ւած-ո֊չն֊չա֊ցո֊ւած֊նե֊րից, հա֊զա֊րա֊ւոր մ֊ղոն֊ներ ձ֊գո֊ւող ն֊րանց քայ֊լած ճա֊նա֊պարհ֊նե֊րից, ան֊ցած ձո֊րե֊րից ու կիր֊ճե֊րից մեզ հա֊սած մա֊սունք֊ներ, թէ֊կուզ` մա֊զի մի փունջ, հա֊գուս֊տի մի կ֊տոր, որ ցու֊ցադ֊րենք, որ խո֊նար֊հո֊ւենք դ֊րանց առ֊ջեւ:֊
Աուշ֊վի֊ցի թան֊գա֊րա֊նը լե֊ցուն է զո֊հո֊ւած֊նե֊րի ճամպ֊րուկ֊նե֊րի, ակ֊նոց֊նե֊րի, պա֊յու֊սակ֊նե֊րի, կօ֊շիկ֊նե֊րի, մա֊զե֊րի հա֊ւա֊քա֊ծոյով: Դէ֊պի վա֊ռա֊րան ա֊ռաջ֊նոր֊դուող֊նե֊րը վե֊րար֊կու֊նե֊րով ու կօ֊շիկ֊նե֊րով են ե֊ղել: Ի֊սկ իմ ժո֊ղո֊վուր֊դը ցն֊ցո֊տի֊նե֊րի վե֊րա֊ծած հա֊գուստ֊նե֊րով ու մերկ, ծակծ֊կո֊ւած, ա֊րիւն֊լուայ ոտ֊քե֊րով է ան֊ցել տա֊րագ֊րու֊թե֊ան ու֊ղին: Իմ ժո֊ղովր֊դին ո֊չն֊չաց֊նող֊նե֊րը ս֊պան֊դից ա֊ռաջ կո֊ղոպ֊տել են նոյ֊նիսկ ն֊րանց ցն֊ցո֊տի֊նե֊րը, մեր֊կաց֊րել, ն֊րանց տան֊ջա֊հար մար֊մին֊նե֊րը գա֊զան֊նե֊րի կեր դարձ֊րել: Ի֊՜նչ ակ֊նոց֊նե֊րի հա֊ւա֊քա֊ծոյի մա֊սին կա֊րող էր խօսք լի֊նել, ե֊րբ ն֊րանց աչ֊քերն են փո֊րել ու շ֊նե֊րին կեր դարձ֊րել: Ե֊րբ մեր որ֊բե֊րին ճի֊պոտ֊նե֊րի հա֊րո֊ւած֊նե֊րի տակ ս֊տի֊պել են կանգ֊նել ու ան֊թարթ ա֊րե֊ւին նայել տա֊լով` վերջ֊նա֊կա֊նա֊պէս կու֊րաց֊րել: Ի֊նչ, ի֊նչ պահ֊պա֊նո֊ւած յի֊շա֊տա֊կի մա֊սին կա֊րող ե֊նք մ֊տա֊ծել: Դեռ շ֊նոր֊հա֊կալ ե֊նք բ֊նու֊թիւ֊նից, որ պահ֊պա֊նել է մի֊այն ոս֊կոր֊նե֊րի եւ գան֊կե֊րի մի ան֊ն֊շան հա֊ւա֊քա֊ծու ցիր ու ցան, այն էլ` մեր մի֊ջոց֊նե֊րով հա֊ւա֊քած, տար֊բեր ե֊կե֊ղե֊ցի֊նե֊րի, մա֊տուռ֊նե֊րի եւ թան֊գա֊րան֊նե֊րի ցու֊ցա֊փեղ֊կե֊րում հա֊զիւ հանգ֊չող: Հա֊մե֊մա֊տա֊բար մեծ հա֊ւա֊քա֊ծոն հէնց ս֊պան֊դի ա֊մե֊նա֊թէժ տե֊ղում` Տէր Զօ֊րում, նոյն տե֊ղի մեր ե֊կե֊ղեց֊ւոյ մա֊տու֊ռում պա֊հո֊ւած, վեր֊ջերս ո֊չն֊չա֊ցո֊ւեց նոյն ցե֊ղաս֊պա֊նի ձեռ֊քով: Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ամբ ո֊չն֊չա֊ցո֊ւած մեր ժո֊ղովր֊դի ոս֊կոր֊ներն ան֊գամ մին֊չեւ այ֊սօր էլ կրկ֊նա֊կի ո֊չն֊չաց֊ւում են, ռում֊բե֊րի տա֊րա֊փով փո֊շի֊ա֊նում, կոր֊չում են, մինչ֊դեռ Աուշ֊վի֊ցի զո֊հե֊րը աշ֊խար֊հի ու֊շադ֊րու֊թե֊ան եւ փայ֊փա֊յան֊քին են ար֊ժա֊նա֊նում:֊
Աու֊շ֊վի֊ցի ա֊զա֊տագր֊ման տօ֊նա֊կա֊տա֊րու֊թիւ֊նը զո֊հերի շա֊ռա֊ւիղ֊նե֊րը դարձ֊րել են տխ֊րու֊թե֊ամբ ու ա֊նա֊սե֊լի ցա֊ւով լե֊ցուն յի֊շա֊տակ֊ման օր:֊
Իսկ մենք մեր ան֊հա֊մե֊մա֊տե֊լի զար֊հու֊րե֊լի Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան այս հս֊կայ տա֊րե֊լի֊ցը փոր֊ձում ե֊նք տխ֊րու֊թե֊ան չ֊վե֊րա֊ծել, այլ` դարձ֊նել մեր վե֊րած֊նու֊թե֊ան օ֊րը: Ա֊մէ֊նու֊րեք այս նոյն տ֊րա֊մադ֊րու֊թիւնն է իշ֊խում մեր շր֊ջա֊պա֊տում, մեր֊ժում են նոյ֊նիսկ Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը ներ֊կա֊յաց֊նող գոր֊ծեր հ֊րամց֊նել ժո֊ղովր֊դին: Հա֊մա֊տա֊րած հո֊գե֊հան֊գիստ֊նե֊րից զատ, ու֊զում են մի֊այն հե֊րո֊սա֊կան, ժո֊ղովր֊դի տ֊րա֊մադ֊րու֊թիւ֊նը բարձ֊րաց֊նող գոր֊ծեր լ֊սել:
֊Նոյ֊նիսկ 100-րդ տա֊րե֊լի֊ցի խորհր֊դան֊շա֊նը դարձ֊րել ե֊նք գու֊նեղ ծաղ֊կի մի թեր֊թիկ, կար֊ծես բ֊նու֊թե֊ան ա֊ղէ֊տի տա֊րե֊լից ե֊նք ն֊շում:
֊Բայց չէ՞ որ մենք դեռ պա֊հանջ ու֊նենք մեզ ո֊չն֊չաց֊նո֊ղից, մեր գր֊քե֊րում պա֊հո֊ւած քար֊տէս֊ներ ու֊նենք ա֊րե֊ան կէ֊տե֊րով լե֊ցո֊ւած: Ին֊չո՞ւ չու֊զե֊ցինք ա֊րե֊ան կէ֊տե֊րի այդ քար֊տէ֊սը, ո֊րը ոչ մի֊այն մեր մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր զո֊հե֊րի ա֊րիւնն է ներ֊կա֊յաց֊նում, այլ` մեր խ֊լուած հո֊ղա֊տա֊րածք֊ներն ու տե֊ղա֊հա֊նո֊ւած հա֊յու֊թե֊ան բզկ֊տո֊ւած քայ֊լե֊րի ա֊րիւ֊նո֊տո֊ւած ճա֊նա֊պարհը, դարձ֊նել կրծ֊քան֊շան, խորհր֊դան֊շան, ծա֊ծա֊նո֊ւող դ֊րօշ, որ աշ֊խար֊հը տես֊նի, ծա֊նօ֊թա֊նայ ե֊ղե֊լու֊թե֊ա֊նը: Որ աշ֊խար֊հին մեր պատ֊գա֊մը լի֊նի` այդ զար֊հու֊րե֊լի քար֊տէ֊սը եր֊բեք չ֊կրկ֊նո֊ւի ո֊րե֊ւէ ժո֊ղովր֊դի պատ֊մու֊թե֊ան մէջ:֊
Ե֊թէ մենք ու֊զում ե֊նք շա֊րու֊նա֊կել մեր պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թիւ֊նը, ու֊րեմն պէտք էր սե֊րունդ֊նե֊րի աչ֊քե֊րում, հայ թէ օ֊տար, դ֊րոշ֊մէ֊ինք այդ զար֊հու֊րան֊քի քար֊տէ֊սը, յի֊շեց֊նե֊լու մեր տե֊ղա֊հա֊նո֊ւած ժո֊ղովր֊դի չա֊րա֊չար ս֊պան֊դով ան֊ցած ե֊՛ւ ա֊րեան ճամ֊բան, ե֊՛ւ մեր դա֊րա֊ւոր ե֊րկ֊րի` Ա֊րեւմ֊տա֊հա֊յաս֊տա֊նի խ֊լո֊ւած տա֊րածք֊նե֊րը: Շեշ֊տե֊լու մեր կե֊ցո֊ւած֊քը եւ ա֊րիւ֊նով ներ֊կո֊ւած քար֊տէս֊նե֊րի եւ յափշ֊տա֊կո֊ւած տա֊րածք֊նե֊րի մեր պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թե֊ան մա֊սին:֊
Ըն֊դա֊մէ֊նը 70 տա֊րի է ան֊ցել Աուշ֊վի֊ցի ա֊զա֊տագ֊րու֊մից, եւ այդ տա֊րի֊նե֊րին գեր֊մա֊նա֊ցի մար֊դաս֊պան֊նե֊րը աշ֊խար֊հի օգ֊նու֊թե֊ամբ, աշ֊խար֊հի աչ֊քի առ֊ջեւ դա֊տա֊պար֊տո֊ւե֊ցին մահո֊ւան: Աշ֊խար֊հը օգ֊նեց, որ հ֊րե֊այ զո֊հե֊րի շա֊ռա֊ւիղ֊նե֊րը եր֊կիր ու֊նե֊նան: Ի֊սկ Գեր֊մա֊նի֊ան մին֊չեւ օ֊րս փոխ֊հա֊տու֊ցում է իր գոր֊ծած ո֊ճի֊րի հա֊մար:֊
Այս օ֊րե֊րին յար֊գե֊լով Աուշ֊վի֊ցի զո֊հե֊րի յի֊շա֊տա֊կը` ու֊զում ե֊նք աշ֊խար֊հին յի֊շեց֊նել, որ ա֊մե֊նաա֊ռա֊ջին եւ ա֊մե֊նաա֊հար֊կու, դեռ չ֊դա֊տա֊պար֊տո֊ւած Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան 100-րդ տա֊րե֊լիցն է մօ֊տե֊նում, ո֊ւր հա֊յու֊թիւ֊նը ա֊մե֊նա֊վայ֊րագ ս֊պան֊դով կորց֊րեց ոչ մի֊այն մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր ժո֊ղո֊վուրդ, այլ` դա֊րա֊ւոր հս֊կա֊յա֊կան հո֊ղա֊տա֊րածք, մի ամ֊բողջ ժո֊ղովր֊դի ապ֊րած կե֊անք ու պատ֊մու֊թիւն, մի ամ֊բողջ հո֊գե֊ւոր ս֊նունդ, դի֊մա֊գիծ ու հա֊զա֊րա֊ւոր տա֊րի֊ներ ձե֊ւա֊ւո֊րո֊ւած ա֊ւան֊դոյթ, ան֊հաշուելի թո֊ւով ու֊նե֊ցո֊ւածք֊ներ, մեր գա֊լիք սե֊րունդ֊նե֊րի ամ֊բողջ ան֊ցեալն ու ա֊պա֊գան:
Յի֊շեց֊նել, որ ցե֊ղաս֊պա֊նը` թուր֊քը, դեռ դա֊տա֊պար֊տո֊ւած չէ, դեռ ժխ֊տում է իր գոր֊ծած ո֊ճի֊րը, փոր֊ձում է խու֊սա֊փել պա֊տաս֊խա֊նա֊տո֊ւու֊թիւ֊նից, ետ չյանձ֊նել մեզ֊նից խ֊լած մեր տա֊րածք֊նե֊րը, մեզ֊նից իւ֊րաց֊րած ու֊նե֊ցո֊ւածք֊նե֊րը եւ ն֊րանց շա֊հա֊գոր֊ծու֊մից ի֊րենց ս֊տա֊ցած֊նե֊րը:
֊Մեր ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան շր֊ջա֊նում դեռ մենք այ֊սօ֊րո֊ւայ պէս հա֊սու չէ֊ինք մեր դէմ կա֊տա֊րո֊ւող դա֊ւադ֊րու֊թե֊ան: Հա֊սու չէ֊ինք հ֊զօր֊նե֊րի խա֊ղե֊րին եւ որ֊պէս ան֊գ֊լուխ ու ա֊նօգ֊նա֊կան ժո֊ղո֊վուրդ եր֊կար տա֊րի֊ներ լ֊ռե֊ցինք ու ձգձ֊գե֊ցինք մեր պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թիւ֊նը` յոյ֊սերս դ֊րած աշ֊խար֊հի ար֊դա֊րա֊միտ պաշտ֊պա֊նու֊թե֊ան:֊
Այ֊սօր ոչ մի֊այն հա֊սու ե֊նք այդ ա֊մէ֊նին, ա֊կա֊նա֊տես ե֊նք նաեւ աշ֊խար֊հում կա֊տա֊րո֊ւող նոր վայ֊րագ ս֊պա֊նու֊թիւն֊նե֊րին եւ աշ֊խար֊հի ցու֊ցա֊բե֊րած ան֊տար֊բե֊րու֊թե֊ան:֊
Ան֊ցած 100 տա֊րի֊նե֊րի մեր ա֊նա֊սե֊լի դ֊ժո֊ւար ու փո֊թոր֊կոտ ճա֊նա֊պար֊հին մենք եր֊բեք չ֊վա֊րա֊նե֊ցինք ու չ֊մո֊ռա֊ցանք մեր դէմ կա֊տա֊րո֊ւած եւ դեռ իր լու֊ծու֊մին ս֊պա֊սող Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան հա֊տուց֊մա֊նը հաս֊նե֊լու հա֊մար: Կա֊րո֊ղա֊ցանք մեր ու֊ղին գտ֊նել, ան֊կա֊խա֊ցած եր֊կիր ս֊տեղ֊ծել, մեր ժո֊ղովր֊դի ի֊րա֊ւունք֊ներն ու ճա֊կա֊տա֊գի֊րը մեր կա֊ռա֊վա֊րու֊թե֊ան յանձ֊նել :֊
Ա֊մե֊նա֊կա֊րե֊ւո֊րը` Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նից մա֊զա֊պուրծ փր֊կուած֊նե֊րի, որ֊բե֊րի շա֊ռա֊ւիղ֊նե֊րի մի հո֊յա֊կապ սե֊րունդ օ֊տար ե֊րկնք֊նե֊րի տակ ա֊պաս֊տան գ֊տած հա֊սակ ա֊ռաւ, ով֊քեր ա֊կա֊նա֊տես ու ա֊կան֊ջա֊լուր ե֊ղան ի֊րենց ծ֊նող֊նե֊րի ապ֊րած ող֊բեր֊գու֊թիւն֊նե֊րին ու եր֊դո֊ւե֊ցին ի֊րա֊գոր֊ծել ն֊րանց պատ֊գա֊մը` պա֊հան֊ջա֊տէր լի֊նել վայ֊րա֊գօ֊րէն ի֊րեն֊ցից խ֊լուած կե֊ան֊քե֊րի, ի֊րենց ի֊րա֊ւունք֊նե֊րի, ի֊րեն֊ցից խ֊լո֊ւած տա֊րած֊քային եւ ու֊նե֊ցո֊ւածք֊նե֊րի կո֊րուստ֊նե֊րի եւ գա֊լիք սե֊րունդ֊նե֊րի ի֊րա֊ւունք֊նե֊րի հա֊մար:
Այս 100-րդ տա֊րե֊լի֊ցը պար֊տա֊ւոր ե֊նք դարձ֊նե֊լու, ոչ թէ սոսկ յի֊շա֊տա֊կի, այլ մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր մեր զո֊հե֊րի մեզ կ֊տա֊կած պատ֊գա֊մի վե֊րա֊նո֊րոգ֊ման, այն հե֊տապն֊դե֊լու եւ այն ի֊րա֊կա֊նաց֊նե֊լու նոր ծ֊րագ֊րի ս֊կիզբ: Չ֊վա֊խե֊նանք տխ֊րե֊լուց ու լա֊ցից, չ֊խոր֊շենք կր֊կին ու կր֊կին կո֊տո֊րա֊ծի պատ֊կեր֊ներ տես֊նե֊լուց: Դ֊րանց մշ֊տա֊կան ներ֊կա֊յու֊թիւնն է մարդ֊կանց զ֊գաստ պա֊հում:֊
Այս խորհր֊դան֊շա֊կան օ֊րը դարձ֊նենք մեր պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թե֊ան ոչ մի֊այն շա֊րու֊նա֊կու֊թիւն, այլ մի նոր փուլ` ա֊ռանց զի֊ջու֊մի եւ ա֊ռանց վա֊րա֊նու֊մի հե֊տապն֊դե֊լու: Դաս առ֊նենք մեր ս֊խալ֊նե֊րից, օգ֊տո֊ւենք մեր Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը հաս֊տա֊տող փաս֊տագ֊րա֊կան թղ֊թած֊րար֊նե֊րի, լու֊սան֊կար֊նե֊րի հս֊կա֊յա֊կան հա֊ւա֊քա֊ծոյից , մեր թշ֊նա֊մու եւ տար֊բեր ե֊րկր֊նե֊րի պե֊տա֊կան, զի֊նո֊ւո֊րա֊կան, դի֊ւա֊նա֊գի֊տա֊կան ար֊խիւ֊նե֊րում պա֊հո֊ւած: Դ֊րանք վ֊կա֊յա֊կո֊չե֊լով, ցու֊ցադ֊րե֊լով` նախ պատ֊մա֊կան մի ս֊խալ ճշ֊դենք, որ թուրքն է ա֊ռա֊ջին ան֊գամ ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւն ի֊րա֊գոր֊ծել եւ գեր֊մա֊նա֊ցին տես֊նե֊լով, որ նա չ֊դա֊տա֊պար֊տո֊ւեց աշ֊խար֊հի կող֊մից, ի֊նքն էլ հա֊մար֊ձա֊կո֊ւեց Աուշ֊վի֊ցի֊ներ, Մայ֊տա֊նե֊քեր, Տա֊խաո֊ներ ս֊տեղ֊ծել: Եւ ե֊րկ֊րորդ` այդ փաս֊տարկ-ծ֊րար֊նե֊րով ցե֊ղաս֊պա֊նին աշ֊խար֊հի դա֊տին ներ֊կա֊յաց֊նենք, հա֊տու֊ցում պա֊հան֊ջենք:֊
Որ֊պէս մէկ մի֊աս֊նա֊կան հայ ժո֊ղո֊վուրդ` ս֊կիզբ դ֊նենք մեր պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թե֊ան նոր փու֊լին:
֊Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը մե֊նաշ֊նորհ չէ, եւ ե֊թէ մենք դեռ խօ֊սում ե֊նք այդ մա֊սին, դեռ դա֊տա֊պար֊տում ե֊նք ու պա֊հանջ ու֊նենք ցե֊ղաս֊պա֊նից, այդ ն֊շա֊նա֊կում է, որ դա ան֊ջն֊ջե֊լի ցաւ է, ա֊նան֊ցա֊նե֊լի ո֊ճիր, ո֊րի հետ֊քե֊րը դա֊ջո֊ւած մ֊նում են սե֊րունդ֊նե֊րի բ֊ջիջ֊նե֊րի մէջ, ո֊րոնք հա֊զար տա֊րի յե֊տոյ էլ ար֊ձա֊գան֊գե֊լու են աշ֊խար֊հում գոր֊ծո֊ւող իւ֊րա֊քան֊չիւր ս֊պան֊դին, իւ֊րա֊քան֊չիւր ան֊գամ ազ֊դա֊րա֊րե֊լով` աշ֊խար֊հի մար֊դիկ դա֊տա֊պար֊տէք Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը, ու պա֊հան֊ջա֊տէր ե֊ղէք Ցե֊ղաս֊պա֊նից, որ ե֊րկ֊րա֊գուն֊դը մարդ֊կային կե֊ցու֊թե֊ան ա֊պա֊հով ա֊պաս֊տան դառ֊նայ:
֊Սան Ֆ֊րան֊սիս֊քօ

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆԻՆ ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԱԾ ԵՒ ՄԱՀԱՑԱԾ ՀԱՅ ՄԱՐԶԻԿՆԵՐԸ

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ
Թեթեւ աթլեթի «Պարթեւ» ակումբի անդամները, Սեբաստիա, 1900¬ականներ։ Այս մարզիկներուն մեծամասնութիւնը զոհ գնաց Հայոց Ցեղասպանութեան։

1908¬ին հիմնադրուած Պոլսոյ ,֊Արաքս» հայկական ֆութպոլի խումբը՝ 1910ին
Այնթապի «Համազասպ» մարմնամարզական ակումբի մարզիկները Հալէպ, 1923ին

ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ

֊Հե֊տա֊զօ֊տա֊կան այս աշ֊խա֊տու֊թիւ֊նը նա֊հատակ հայ մար֊զիկ֊նե֊րու վի֊ճա֊կո֊ւած տ֊խուր ճա֊կա֊տա֊գի֊րը ցո֊լաց֊նող վա֊ւե֊րա֊թուղթ մըն է:
֊Սոյն ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թե֊ամբ լու֊սար֊ձա֊կը կը կեդ֊րո֊նաց֊նենք ներ֊կա֊յաց֊նե֊լու Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ բռ֊նա֊կալ Թուր֊քի֊ոյ տար֊բեր իշ֊խա֊նու֊թիւն֊նե֊րու ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին (1915-1923 թո֊ւա֊կան֊նե֊րուն) նա֊հա֊տա֊կո֊ւած եւ մա֊հա֊ցած մար֊զիկ֊նե֊րու, որ ը֊նդ֊հան֊րա֊պէս ոչ շատ ու֊շադ֊րու֊թե֊ան կեդ֊րոն դար֊ձած է:
Հս֊կայ էր ա֊նոնց տա֊րած աշ֊խա֊տան֊քը, յատ֊կա֊պէս Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ թր֊քա֊կան տի֊րա֊պե֊տու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին ա֊նոնք դի֊մագ֊րա֊ւե֊ցին բա֊ւա֊կան դ֊ժո֊ւա֊րու֊թիւն֊ներ եւ հա֊կա֊ռակ ի֊րենց հա֊մեստ կա֊րո֊ղու֊թե֊ան, սա֊կայն կամ֊քի, ո֊գի֊ի եւ ազ֊գի ան֊կոտ֊րում հա֊ւատ֊քի իբ֊րեւ ար֊դիւնք` ա֊նոնք կր֊ցան աշ֊խար֊հի ա֊մէ֊նէն բարձր մար֊զա֊դաշ֊տե֊րու վ֊րայ հա֊յու ներ֊կա֊յու֊թիւ֊նը պա֊տո֊ւա֊բեր ա֊խոյե֊ա֊նա֊կան ար֊դիւնք֊նե֊րով ներ֊կա֊յաց֊նել:
֊Նիւ֊թը լու֊սա֊բա֊նե֊լու հա֊մար ու֊սում֊նա֊սի֊րած ե֊նք զա֊նա֊զան ար֊խիւ֊ներ` տար֊բեր աղ֊բիւր֊նե֊րէ, ի֊նչ֊պէս նաեւ` զա֊նա֊զան լե֊զու֊նե֊րով:֊
Այս աշ֊խա֊տա֊սի֊րու֊թիւ֊նը փորձ մըն է` ու֊րո֊ւագ֊ծե֊լու Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ Թուր֊քի֊ոյ տար֊բեր իշ֊խա֊նու֊թիւն֊նե֊րու ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին հայ մար֊զիկ֊նե֊րու, ի֊նչ֊պէս նաեւ մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊նե֊րու, մի֊ու֊թիւն֊նե֊րու, ըն֊կե֊րու֊թիւն֊նե֊րու հո֊լո֊վոյ֊թը, ս֊կ֊սած` նա֊խա֊ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան շր֊ջա֊նէն, հաս֊նե֊լով մին֊չեւ Մեծ Ե֊ղեռն` մար֊զիկ֊նե֊րու նա֊հա֊տա֊կու֊թիւ֊նը կամ գաղ֊թի ճամ֊բուն վ֊րայ ու աք֊սո֊րա֊վայ֊րե֊րու մէջ ա֊նոնց մա֊հը:֊
Ու֊սում֊նա֊սի֊րա֊կան այս աշ֊խա֊տան֊քը փորձ մըն է խո֊րա֊նա֊լու եւ ու֊սում֊նա֊սի֊րե֊լու Հայոց Ցեղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին նաեւ մարզական բ֊նա֊գա֊ւա֊ռի ո֊չն֊չա֊ցու֊մը, կո֊րուս֊տը եւ մար֊տի֊րո֊սա֊ցու֊մը:
֊Հայ մար֊զաշ֊խար֊հի` մար֊զիկ֊նե֊րու եւ մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊նե֊րու ու մի֊ու֊թիւն֊նե֊րու բ֊նա֊գա֊ւա֊ռին կո֊րուս֊տը եւ բ֊նաջն֊ջու֊մը լա֊ւա֊գոյնս կը դր֊սե֊ւո֊րեն իթ֊թի֊հա֊տա֊կան կա֊ռա֊վա֊րու֊թե֊ան սա֊դայէ֊լա֊կան ո֊րո֊շու֊մով, Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան տա֊րած֊քին, Հայ֊կա֊կան Բարձ֊րա֊ւան֊դա֊կին եւ Ա֊րեւմ֊տե֊ան Ա֊նա֊տո֊լո֊ւի հա֊յու֊թե֊ան, 1915-1923 զան֊գո֊ւա֊ծային բռ֊նա֊գաղթն ու Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը, ո֊րոնց պատ֊ճա֊ռով կոր֊ծա֊նե֊ցան հայ֊կա֊կան գիւ֊ղերն ու քա֊ղաք֊նե֊րը, ա֊ւե֊րո֊ւե֊ցան, ա֊մա֊յա֊ցան ու պատ֊մու֊թեան սեւ է֊ջին մէջ կար֊միր գոյ֊նով գ֊րո֊ւե֊ցան:
֊Հա֊րիւր տա֊րի֊ներ ա֊ռաջ հայ ժո֊ղո֊վուր֊դը թուր֊քէն են֊թար֊կո֊ւե֊ցաւ ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան, այդ ճամ֊բուն վ֊րայ ին֊կան մի֊լի֊ո֊նա֊ւոր քոյ֊րեր եւ եղ֊բայր֊ներ, նա֊հա֊տա֊կո֊ւե֊ցան ու մար֊տի֊րո֊սա֊ցան բիւ֊րա֊ւոր հե֊րոս֊ներ` մ֊տա֊ւո֊րա֊կան֊ներ, կ֊ղե֊րա֊կան֊ներ, ազ֊գային֊ներ, բ֊ժիշկ֊ներ, վա֊ճա֊ռա֊կան֊ներ, ար֊հես֊տա֊ւոր֊ներ, ի֊նչ֊պէս նաեւ` մար֊զիկ֊ներ:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ան֊ժխ֊տե֊լի ի֊րո֊ղու֊թիւ֊նը, որ մ֊ղիչ ո֊ւժ դար֊ձաւ մե֊զի` լոյս ըն֊ծայե֊լու ,֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան Ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին Նա֊հա֊տա֊կո֊ւած Եւ Մա֊հա֊ցած Հայ Մար֊զիկ֊նե֊րըե ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւ֊նը, մե֊զի դի֊տել տո֊ւաւ, որ այս աշ֊խա֊տա֊սի֊րու֊թե֊ան բուն ծալ֊քե֊րը ի֊րենց ամ֊բող֊ջա֊կան վի֊ճա֊կին մէջ ցարդ ս֊պա֊ռիչ ձե֊ւով չու֊սում֊նա֊սի֊րո֊ւե֊ցան մեր եւ եր֊բեմն նոյ֊նիսկ օ֊տա֊րին կող֊մէ:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջանին նա֊հա֊տա֊կո֊ւած եւ մա֊հա֊ցած մար֊զիկ֊նե֊րու նիւթը ձե֊ւով մը իբ֊րեւ յի֊շա֊տա֊կում կը հան֊դի֊պինք նախ ,֊Հայ ս֊կաուտե հան֊դէ֊սի ,Ա. տա֊րո֊ւան, թիւ 12, Ապ֊րիլ 24, 1920ե-ի թի֊ւին մէջ ,Ս֊գապ֊սակ ձօն նա֊հա֊տա֊կո֊ւած եւ մե֊ռած հայ մար֊զիկ֊նե֊րու յի֊շա֊տա֊կինե խո֊րագ֊րով: Ա֊պա, Հայկ Դե֊մոյե֊ա֊նի, ,֊Հայ֊կա֊կան ս֊պոր֊տը եւ մարմ֊նակր֊թու֊թիւ֊նը Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թիւ֊նումե գիր֊քին ին֊նե֊րորդ գ֊լու֊խը, որ ,֊Հայ֊կա֊կան ս֊պոր֊տի կո֊րուս֊տըե վեր֊նա֊գի֊րով հ֊րա֊տա֊րա֊կո֊ւած է:
֊Ուս֊տի, ,֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան Ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին Նա֊հա֊տա֊կո֊ւած Եւ Մա֊հա֊ցած Հայ Մար֊զիկ֊նե֊րըե ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւ֊նը են֊թա֊հող կը պատ֊րաս֊տէ, որ ներ֊կայ եւ յա֊ջորդ սե֊րուն֊դի մար֊զիկ֊նե֊րը պատ֊րաստ լ֊սա֊րան ու֊նե֊նան: Կը յու֊սանք, որ սոյն աշ֊խա֊տու֊թիւ֊նը կը ն֊պաս֊տէ վա֊ւե֊րագ֊րա֊կա֊նօ֊րէն հիմ֊նա֊ւո֊րե֊լու հայ մար֊զաշ֊խար֊հի հո֊լո֊վոյ֊թը հայոց պատ֊մու֊թե֊ան մէջ, մա֊նա֊ւանդ Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան, ի֊նչ֊պէս նաեւ` մի֊ա֊տե֊ղե֊լու այդ օ֊րո֊ւան հայ֊կա֊կան մար֊զաշ֊խար֊հի վե֊րա֊ցու֊մը:֊
Այս ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւ֊նը կը մի֊տի լու֊սա֊բա֊նել հայ֊կա֊կան մար֊զաշ֊խար֊հի բ֊նո֊րոշ գի֊ծեր` պար֊զե֊լու հա֊մար, որ Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան իբ֊րեւ հե֊տե֊ւանք հա֊զա֊րա֊ւոր հայ մար֊զիկ֊ներ ե֊ւս նա֊հա֊տա֊կո֊ւած են, եւ մեծ կո֊րուստ ու֊նե֊ցած է ոչ թէ հայ ազ֊գը, այլ` հա֊մայն մարդ֊կու֊թիւ֊նը:
Յայտ֊նենք, թէ այս վի֊ճա֊կագ֊րու֊թիւն֊նե֊րը ամ֊բող֊ջա֊կան չեն եւ կր֊նանք ը֊սել, որ հայ նա֊հա֊տակ մար֊զիկ֊նե֊րուն թի֊ւը շատ ա֊ւե֊լի մեծ է, ի֊նչ֊պէս ը֊սինք վե֊րը: Այս ի֊սկ պատ֊ճա֊ռով դոյզն ի֊սկ յա֊ւակ֊նու֊թիւն չու֊նինք կա֊տա֊րե֊ալ աշ֊խա֊տանք մը տա֊րած ըլ֊լա֊լու, ն֊կա֊տի առ֊նե֊լով, որ մա֊նա֊ւանդ ու֊սում֊նա֊սի֊րա֊կան աշ֊խա֊տանք֊ներ միշտ ալ պա֊կա֊սա֊ւոր մ֊նա֊ցած են:֊
Ար֊դա֊րեւ, հայ ժո֊ղո֊վուր֊դի պատ֊մու֊թե֊ան մէջ մար֊զա֊կան կե֊ան֊քի ծ֊նուն֊դը եւ ա֊մէ֊նէն փայ֊լուն է֊ջե֊րը, ձեռք բե֊րո֊ւած նո֊ւա֊ճու֊մը հ֊պան֊ցիկ ակ֊նար֊կով մը ներ֊կա֊յաց֊նե֊լով, եւ յե֊տոյ, ի֊նչ որ սա֊հող տա֊րի֊նե֊րուն հետ պի֊տի յան֊գէր Մեծ Եղեռ֊նի ի֊րա֊գոր֊ծու֊մով հայ մար֊զաշ֊խար֊հի վե֊րա֊ցու֊մին:
1915-2015` Ապ֊րիլ 24-ի Ե֊ղեռ֊նէն 100-ա֊մե֊ակ մը յե֊տոյ, 100-րդ Ապ֊րի֊լէ ե֊տք, ան֊հուն գուր֊գու֊րան֊քով ու զո֊հո֊ղու֊թե֊ամբ լոյս ըն֊ծայո֊ւած ,֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան Ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին Նա֊հա֊տա֊կուած Եւ Մա֊հա֊ցած Հայ Մար֊զիկ֊նե֊րըե ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւ֊նը, թող ո֊գե֊կո֊չու֊մի եւ պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թե֊ան ա֊ռի֊թը ըլ֊լայ սր֊բա֊դա֊սո֊ւե֊լիք նա֊հա֊տակ֊նե֊րուն:

* * *֊
Ա. Հա֊մաշ֊խար֊հային պա֊տե֊րազ֊մի (1914-1918 թո֊ւա֊կան֊նե֊րուն) ու ա֊նոր յա֊ջոր֊դած տա֊րի֊նե֊րուն Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ քե֊մա֊լա֊կան կա֊ռա֊վա֊րու֊թե֊ան` Ա֊րեւմ֊տե֊ան Հա֊յաս֊տա֊նի, Կի֊լի֊կի֊ոյ եւ կայս֊րու֊թե֊ան միւս հա֊յաբ֊նակ վայ֊րե֊րուն մէջ ի֊րա֊գոր֊ծո֊ւե֊ցաւ կան֊խամ֊տա֊ծո֊ւած եւ ծ֊րագ֊րո֊ւած Մեծ ե֊ղեռ֊նը, այլ խօս֊քով` 20-րդ դա֊րու ա֊ռա֊ջին ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւն. 1915-1923 թո֊ւա֊կան֊նե֊րուն Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ քե֊մա֊լա֊կան Թուր֊քի֊ոյ ի֊րա֊գոր֊ծած հայ ազ֊գաբ֊նակ֊չու֊թե֊ան զան֊գո֊ւա֊ծային տե֊ղա֊հա֊նու֊թիւնն ու բ֊նաջն֊ջու֊մը հայե֊րու ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւնն է, ո֊րուն զոհ գ֊նաց 1,5 մի֊լի֊ոն մարդ:
֊Հայե֊րու, ի֊նչ֊պէս նաեւ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան միւս ք֊րիս֊տո֊նե֊այ բ֊նակ֊չու֊թե֊ան դէմ ի֊րա֊գոր֊ծո֊ւած ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան թր֊քա֊կան քա֊ղա֊քա֊կա֊նու֊թե֊ան հիմք կը հան֊դի֊սա֊նար հա֊մաիս֊լա֊մու֊թե֊ան եւ հա֊մաթր֊քու֊թե֊ան պե֊տա֊կան դար֊ձած գա֊ղա֊փա֊րա֊խօ֊սու֊թիւն֊նե֊րը:֊
Իթ֊թի֊հա֊տա֊կան պա֊րագ֊լուխ֊ներ կայս֊րու֊թե֊ան ներ֊քին գոր֊ծե֊րու նա֊խա֊րար Թա֊լէ֊աթ փա֊շան, ռազ֊մա֊կան նա֊խա֊րար Էն֊վեր փա֊շան, եւ ծո֊վային նա֊խա֊րար Ճե֊մալ փա֊շան, ի֊նչ֊պէս նաեւ ե֊րիտթր֊քա֊կան կու֊սակ֊ցու֊թե֊ան Կեդ֊րո֊նա֊կան կո֊մի֊տէ֊ի ան֊դամ Պե֊հաէտ֊տին Շա֊քի֊րի եւ ու֊րիշ֊նե֊րու կող֊մէ կան֊խամ֊տա֊ծո֊ւած եւ ծ֊րագ֊րո֊ւած Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը կը մի֊տէր Ա֊նա֊տո֊լուն մաք֊րել ոչ թուրք ցե֊ղե֊րէ եւ դարձ֊նել զայն թու֊րա֊նա֊կան հայ֊րե֊նիք` ,֊Մեծ Թու֊րանե ս֊տեղ֊ծե֊լու, հե֊տե֊ւա֊բար այս ծ֊րա֊գի֊րը կր֊նար ի֊րա֊կա֊նա֊նալ հայե֊րու բ֊նաջն֊ջու֊մով:֊
Ահ֊մետ Ճե֊մալ փա֊շա, ,֊Մի֊ու֊թիւն եւ յա֊ռաջ֊դի֊մու֊թիւնե կու֊սակ֊ցու֊թե֊ան պա֊րագ֊լուխ֊նե֊րէն, ե֊րիտ֊թուր֊քե֊րու ղե֊կա֊վար ,ե֊ռե֊ա֊կիե (Թա֊լէ֊աթ, Էն֊վեր, Ճե֊մալ) ան֊դամ, Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան գլ֊խա֊ւոր յան֊ցա֊գործ֊նե֊րէն էր: Ա֊րաբ֊նե֊րը ,Ա֊րիւ֊նար֊բու Ճե֊մալ փա֊շաե յոր֊ջոր֊ջու֊մը տո֊ւած է֊ին ա֊նոր:
1914-1918 տա֊րի֊նե֊րուն Ճե֊մալ հ֊րա֊մա֊նա֊տարն էր Սու֊րի֊ոյ մէջ գոր֊ծող թր֊քա֊կան չոր֊րորդ բա֊նա֊կին, ի֊նչ֊պէս նաեւ օս֊մա֊նա֊կա֊նու֊թե֊ան, հա֊միս֊լա֊մու֊թե֊ան եւ հա֊մաթր֊քու֊թե֊ան ջա֊տա֊գով: Գոր֊ծօն մաս֊նակ֊ցու֊թիւն ու֊նե֊ցած է Ա֊րեւմ֊տե֊ան Հա֊յաս֊տա֊նի եւ Կի֊լի֊կե֊ան Հա֊յաս֊տա֊նի հայե֊րու զան֊գուա֊ծային տե֊ղա֊հան֊ման ու կո֊տո֊րա֊ծին, ի֊նչ֊պէս նաեւ Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊նէն ճո֊ղոպ֊րած հայ որ֊բե֊րը թր֊քաց֊նե֊լու աշ֊խա֊տան֊քին մէջ (Հա֊լի֊տէ Է֊տի֊պի եւ Նի֊կար հա֊նը֊մի մի֊ջո֊ցով): Ն֊շենք, որ դա֊հիճ Ճե֊մալ ճն֊շած է ա֊րաբ֊նե֊րու ազ֊գային-ա֊զա֊տագ֊րա֊կան շար֊ժում֊նե֊րը Սու֊րի֊ոյ, Լի֊բա֊նա֊նի եւ Պա֊ղես֊տի֊նի մէջ:֊
Իթ֊թի֊հա֊տա֊կան պա֊րագ֊լուխ֊նե֊րու ծ֊րա֊գի֊րը ի֊րա֊կա֊նաց֊նե֊լու ն֊պա֊տա֊կով իշ֊խա֊նու֊թիւն֊նե֊րը նախ փոր֊ձած են հայե֊րուն զր֊կել դի֊մադ֊րե֊լու հ֊նա֊րա֊ւո֊րու֊թե֊նէ: Հայե֊րու Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ծ֊րա֊գի֊րը ի֊րա֊կա֊նա֊ցո֊ւած է 3 հանգ֊րո֊ւան֊նե֊րով:֊
Ա֊ռա֊ջին` պա֊տե֊րազ֊մի ս֊կիզ֊բը բա֊նակ զօ֊րա֊կո֊չո֊ւած 18-45 տա֊րե֊կան 60 հա֊զար հայ զի֊նուոր֊նե֊րը, Սա֊րի֊ղա֊մի֊շի մօտ թր֊քա֊կան բա֊նա֊կի ջախ֊ջա֊խու֊մէն ե֊տք, որ֊պէս քա֊ւու֊թե֊ան նո֊խազ, զի֊նա֊թա֊փո֊ւած են եւ 1915 Փետ֊րո֊ւա֊րին Էն֊վե֊րի հ֊րա֊մա֊նով ո֊չն֊չա֊ցո֊ւած են:
֊Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ե֊րկ֊րորդ հանգ֊րո֊ւա֊նը հայ մ֊տա֊ւո֊րա֊կա֊նու֊թե֊ան եւ հա֊յու֊թե֊ան կազ֊մա֊կեր֊պող ու֊ժի ձեր֊բա֊կա֊լու֊թիւնն ու ո֊չն֊չա֊ցումն էր: 1915 Ապ֊րիլ 24-ին եւ յա֊ջորդ օ֊րե֊րու Կոս֊տանդ֊նու֊պոլ֊սոյ մէջ ձեր֊բա֊կա֊լո֊ւած եւ Ա֊նա֊տո֊լի֊այի խոր֊քե֊րը աք֊սո֊րո֊ւած են մօտ 800 մ֊տա֊ւո֊րա֊կան֊ներ. ա֊նոնց շար֊քին է֊ին` Կո֊մի֊տա֊սը, գ֊րող֊ներ Գ֊րի֊գոր Զոհ֊րա֊պը (նաեւ խորհր֊դա֊րա֊նի ե֊րես֊փո֊խան էր), Ռու֊բէն Սե֊ւա֊կը, Դա֊նի֊էլ Վա֊րու֊ժա֊նը, Սի֊ա֊ման֊թոն, Ռու֊բէն Զար֊դա֊րե֊ա֊նը եւ շատ ու֊րիշ֊ներ: Մեծ մա֊սը ս֊պան֊նո֊ւած է:֊
Եր֊րորդ հանգ֊րո֊ւա֊նին ս֊կ֊սած է տաս֊նե֊ակ հա֊զա֊րա֊ւոր ան֊պաշտ֊պան կի֊նե֊րու, ե֊րե֊խա֊նե֊րու ու ծե֊րե֊րու զան֊գո֊ւա֊ծային տե֊ղա֊հա֊նու֊թիւ֊նը: Ո֊րոշ վայ֊րե֊րու մէջ հայ բ֊նակ֊չու֊թիւ֊նը փոր֊ձած է դի֊մադ֊րել:֊
Ի֊րենց բ֊նա֊կա֊վայ֊րե֊րէն բռ֊նի տե֊ղա֊հա֊նո֊ւած հայե֊րը կա֊րա֊ւան֊նե֊րով ու֊ղար֊կո֊ւած են կայս֊րու֊թե֊ան խոր֊քե֊րը, Մի֊ջա֊գետք եւ Սու֊րի֊ա, ո֊ւր ա֊նոնց հա֊մար ս֊տեղ֊ծո֊ւած է֊ին յա֊տուկ ճամ֊բար֊ներ: Ճա֊նա֊պար֊հին ա֊նոնք են֊թար֊կո֊ւած են թր֊քա֊կան խու֊ժա֊նի ու քր֊տա֊կան ա֊ւա֊զա֊կա֊խում֊բե֊րու յար֊ձա֊կում֊նե֊րուն, եւ` կո֊տո֊րո֊ւած. տե֊ղա֊հա֊նո֊ւած֊նե֊րուն չ֊ն֊չին մա֊սը հա֊սած է ճամ֊բար֊ներ:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան վեր֊ջին ա֊րա֊րը 1919-1922 յոյն-թր֊քա֊կան պա֊տե֊րազ֊մի ըն֊թաց֊քին հայե֊րու կո֊տո֊րածն էր Թուր֊քի֊ոյ ա֊րեւմ֊տե֊ան շր֊ջան֊նե֊րուն մէջ:
Թր֊քա֊կան իշ֊խա֊նու֊թիւն֊նե֊րուն ի֊րա֊կա֊նա֊ցուցած Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան պատ֊ճա֊ռով կայս֊րու֊թե֊ան 2,5 մի֊լի֊ոն հայե֊րէն զո֊հո֊ւած է 1,5 մի֊լի֊ո֊նը: Շուրջ 800 հա֊զար հայեր գաղ֊թա֊կան դար֊ձած եւ ց֊րո֊ւած են աշ֊խար֊հի տա֊րած֊քին: Ա֊րեւմ֊տե֊ան Հա֊յաս֊տա֊նը զր֊կո֊ւած է իր բ֊նիկ հայ բ֊նակ֊չու֊թե֊նէ:
֊Կո֊տո֊րա֊ծը շա֊րու֊նա֊կո֊ւած է նաեւ հե֊տա֊գայ տա֊րի֊նե֊րուն` տե֊ղա֊փո֊խո֊ւե֊լով դէ֊պի Սու֊րի֊ա: Հա֊զա֊րա֊ւոր հայեր ո֊չն֊չա֊ցո֊ւած են Ռաս Ո֊ւլ Այ֊նի, Տէր Զօ֊րի, Մար֊կա֊տէ֊ի, Շետ֊տա֊տէ֊ի եւ այլ ս֊պան֊դա֊նոց֊նե֊րու մէջ:
֊Պատ֊մու֊թե֊ան ըն֊թաց֊քին ի֊նչ֊պէս հայե֊րը, նոյն֊պէս ալ ա֊րաբ֊նե֊րը ճա֊շա֊կած են Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան բար֊բա֊րո֊սու֊թիւ֊նը եւ` հա֊մաթր֊քու֊թե֊ան զո֊հը դար֊ձած. ո֊ւս֊տի Մեծ ե֊ղեռ֊նի բե֊րած սո֊վի եւ ար֊հա֊ւիր֊քի օ֊րե֊րը, ո֊րուն պատ֊ճա֊ռով հայը ե֊րբ ա֊պաս֊տան գ֊տաւ ա֊րա֊բա֊կան, յատ֊կա֊պէս Սու֊րի֊ոյ ա֊րաբ ժո֊ղո֊վուր֊դին մօտ, ճա֊կա֊տա֊գի֊րի բե֊րու֊մով ա֊նոնք ի֊նք֊նա֊բե֊րա֊բար դար֊ձան հա֊ցի եղ֊բայր֊ներ:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին, ս֊կ֊սե֊լով նա֊խա֊ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան եր֊կու ա֊րար֊նե֊րէն, Թուր֊քի֊ա Հոկ֊տեմ֊բեր 8, 1895-ին իր հ֊րէ֊շային ծ֊րա֊գի֊րը գոր֊ծադ֊րու֊թե֊ան դ֊րաւ` ջար֊դե֊լու ամ֊բողջ հա֊յու֊թիւ֊նը: 1896-ին կո֊տո֊րա֊ծը լայն ծա֊ւալ ս֊տա֊ցաւ, ո֊րուն զոհ գա֊ցին մօ֊տա֊ւո֊րա֊պէս 300,000 հայեր:
1908-ի թր֊քա֊կան սահ֊մա֊նադ֊րու֊թե֊նէն ե֊տք հայե֊րը կար֊ծե֊ցին, թէ այ֊լեւս ա֊մէն բան փո֊խո֊ւե֊ցաւ. սա֊կայն 1909-ին ս֊կ֊սաւ Ա֊տա֊նայի ջար֊դը, որ շու֊տով տա֊րա֊ծո֊ւե֊ցաւ Կի֊լի֊կի֊ոյ միւս քա֊ղաք֊նե֊րուն մէջ:֊
Ար֊դա֊րեւ, 1915-1922 Մեծ Ե֊ղեռ֊նը պատ֊ճառ դար֊ձաւ, որ զա֊նա֊զան մի֊ջոց֊նե֊րով ս֊պան֊նո֊ւին հայ ազ֊գի զա֊ւակ֊նե֊րը ան֊խ֊տիր, աշ֊խար֊հի ե֊րե֊սէն սր֊բե֊լու հա֊մար մարդ֊կու֊թե֊ան պա֊տիւ բե֊րող, բազ֊մա֊զան շ֊նորհք֊նե֊րով օժ֊տո֊ւած ա֊զգ մը, ս֊կ֊սե֊լով մ֊տա֊ւո֊րա֊կա֊նու֊թե֊նէ, կ֊ղե֊րա֊կան֊նե֊րէ, բ֊ժիշկ֊նե֊րէ, գիտ֊նա֊կան֊նե֊րէ, ու֊սու֊ցիչ֊նե֊րէ, կու֊սակ֊ցա֊կան֊նե֊րէ, քա֊ղա֊քա֊կան եւ դի֊ւա֊նա֊գի֊տա֊կան ան֊ձե֊րէ, շա֊րու֊նա֊կո֊ւե֊լով ա֊մէ֊նէն հա֊մեստ բ֊նա֊կի֊չէն մին֊չեւ զի֊նո֊ւո֊րա֊կա֊նը, ար֊հես֊տա֊ւորն ու ա֊րո֊ւես֊տա֊գէ֊տը եւ ու֊րիշ֊ներ, հաս֊նե֊լով մին֊չեւ մար֊զա֊կան բ֊նա֊գա֊ւա֊ռին ծա֊ռայող նո֊ւի֊րե֊ալ֊նե֊րուն:֊
Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան մէջ մար֊զա֊կան կե֊ան֊քի զար֊գաց֊ման եւ հայ֊կա֊կան ֆութ֊պո֊լային խում֊բե֊րու ս֊կզբ֊նա֊ւոր֊ման ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջան կա֊րե֊լի է ն֊կա֊տել 1908 թո֊ւա֊կա֊նը` Ե֊րիտ֊թուր֊քե֊րու յե֊ղաշրջ֊ման հետ կա֊պո֊ւած, ո֊րով֊հե֊տեւ սուլ֊թան Ապ֊տուլ Հա֊միտ Բ.-ի օ֊րով մար֊զան֊քի տար֊բեր բ֊նա֊գա֊ւառ֊նե֊րով զ֊բա֊ղի֊լը խս֊տիւ ար֊գի֊լո֊ւած էր օ֊րէն֊քով եւ են֊թա֊կայ` խիստ պատ֊ժա֊մի֊ջոց֊նե֊րու: Սա֊կայն, վե֊րոն֊շե֊ալ ար֊գելք֊նե֊րու վե֊րա֊ցու֊մէն ե֊տք, Պոլ֊սոյ, Զ֊միւռ֊նի֊ոյ եւ կայս֊րու֊թե֊ան այլ քա֊ղաք֊նե֊րու մէջ ձե֊ւա֊ւո֊րո֊ւե֊ցան ա֊ռա֊ջին հայ֊կա֊կան ֆութ֊պո֊լային խում֊բե֊րը:
֊Մաս֊նա֊գի֊տա֊ցած կր֊թու֊թիւն ս֊տա֊ցած ա֊ռա֊ջին մար֊զիկ֊նե֊րը ե֊ղած են հայեր` Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան (1886-1915), Մկր֊տիչ Մկ֊րե֊ան, Վա֊հան Չե֊րազ, Հայկ եւ Գ֊րի֊գոր Ճո֊լո֊լե֊ան եղ֊բայր֊նե֊րը, Սե֊րով֊բէ Ա֊րե֊ւե֊ան, Սար֊գիս Թա֊ռի֊կե֊ան եւ այլք: Ա֊ռա֊ջին մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներն ու խմ֊բակ֊նե֊րը հայ֊կա֊կան են` ,֊Տորքե:
֊Հայե֊րը ա֊ռա֊ջա֊տար ե֊ղած են, որ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ քե֊մա֊լա֊կան Թուր֊քի֊ոյ մէջ մար֊զա֊կան բ֊նա֊գա֊ւա֊ռին ծ֊նունդ տո֊ւած են մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊նե֊րու եւ մի֊ու֊թիւն֊ներ հիմ֊նած` 1904-ին Կ. Պոլ֊սոյ մէջ կազ֊մա֊կեր֊պո֊ւած են ,֊Պալ֊թա֊լի֊մա֊նիե ֆութ֊պո֊լի խում֊բը, Կա֊լա֊թայի ,֊Սանթ֊րալե եւ ,֊Գում-Գա֊փուե ա֊կումբ֊նե֊րը: Օս֊մա֊նե֊ան սահ֊մա֊նադ֊րու֊թիւ֊նէ յե֊տոյ` 1908-ին, հիմ֊նո֊ւած են ,֊Տորքե, ,֊Րաֆ֊ֆիե, ,Ա֊րաքսե, ,Ար֊տա֊ւազդե, ,֊Տի֊տանե, ,֊Վա֊հագնե, ,֊Պար֊թեւե մար֊զա֊կան մի֊ու֊թիւն֊նե֊րը:
֊Տե֊ղին է ն֊շել նաեւ այլ մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներ եւ մի֊ու֊թիւն֊ներ, ի֊նչ֊պէս` ,Ար֊ծիւե, ,֊Շանթե, ,֊Հայ Հ.Բ.Ը.Մ. Մե֊սի֊նիե մաս֊նա֊ճիւ֊ղի, Տէր Զօ֊րի պա֊տա֊նե֊կան, Ա֊տա֊նայի ,֊Կի֊լի֊կի֊աե, Տար֊սո֊նի Ս. Պօ֊ղոս վար֊ժա֊րա֊նի ֆութ֊պո֊լային խում֊բե֊րը, Հաճ֊նոյ ,֊Հա֊մա֊զասպե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան ա֊կում֊բի ի֊նք֊նա֊պաշտ֊պա֊նա֊կան խում֊բը եւ այլ մի֊ու֊թիւն֊նե֊րը: Ի֊նչ֊պէս նաեւ զա֊նա֊զան մար֊զա֊կան տե֊սա֊կի ե֊րկ֊սեռ մար֊զիկ֊ներ պատ֊րաս֊տած են:
֊Կա֊րե֊լի է ը֊սել, որ Կ. Պո֊լի֊սէն Վան, Տ֊րա֊պի֊զո֊նէն Ա֊տա֊նա հայ֊կա֊կան տաս֊նե֊ակ մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներ ու ս֊կաու֊տա֊կան կազ֊մա֊կեր֊պու֊թիւն֊ներ հիմ֊նո֊ւե֊ցան:
֊Հայ֊կա֊կան մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներն ու մար֊զիկ֊նե֊րը ն֊շա֊նա֊կա֊լի ա֊ւանդ ու֊նե֊ցած են Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան մար֊զա֊կան կե֊ան֊քի զար֊գաց֊ման պատ֊մու֊թե֊ան մէջ: Հայ֊կա֊կան շուրջ 100 մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներ գոր֊ծած են ամ֊բողջ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան տա֊րած֊քին:
֊Հե֊տաքրք֊րա֊կան է, որ Մայիս 1, 1911-ին կազ֊մա֊կեր֊պո֊ւած են ա֊ռա֊ջին ,֊Հայ֊կա֊կան Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան խա֊ղերե-ը (Նա֊ւա֊սար֊դե֊ան խա֊ղե֊րու օ֊րի֊նա֊կով): Ե֊րկ֊րոր֊դը` Մայիս 20, 1912-ին: Եր֊րոր֊դը` Յու֊նիս 16, 1913-ին, նա֊խա֊գա֊հու֊թե֊ամբ հայ եր֊գի ան֊մահ վար֊պետ Կո֊մի֊տաս վար֊դա֊պե֊տի, որ նաեւ կը կա֊տա֊րէ խա֊ղե֊րու մր֊ցա֊նա֊կա֊բաշ֊խու֊մը: Չոր֊րորդ Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կա֊նը` Օգոս֊տոս 1914-ին, կանգ կ֊՛առ֊նէ Ա. Աշ֊խար֊հա֊մար֊տին պատ֊ճա֊ռով:
1911-1914 թո֊ւա֊կան֊նե֊րուն յա֊ջոր֊դա֊բար տե֊ղի ու֊նե֊ցած Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան խա֊ղե֊րուն մաս֊նակ֊ցած են հայ֊կա֊կան մար֊զա֊կան բո֊լոր ա֊կումբ֊ներն ու մի֊ու֊թիւն֊նե֊րը:
֊Դա֊րեր շա֊րու֊նակ հայ ազ֊գը Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան եւ քե֊մա֊լա֊կան Թուր֊քի֊ոյ մէջ տո֊ւած է հա֊րիւ֊րա֊ւոր ա֊նո֊ւա֊նի եւ ա֊խոյե֊ան մար֊զիկ֊ներ, ո֊րոնք ի֊րենց մար֊զա֊կան բ֊նա֊գա֊ւառ֊նե֊րու հա֊մա֊պա֊տաս֊խան ա֊խոյե֊ա֊նու֊թիւն֊նե֊րու տի֊րա֊ցած եւ ի֊րենց ն֊պաս֊տը բե֊րած են ոչ մի֊այն ի֊րենց ազ֊գա֊կից֊նե֊րուն, այլ հա֊մայն մարդ֊կու֊թե֊ան եւ մաս֊նա֊ւո֊րա֊պէս` Թուր֊քի֊ոյ: Ա֊նոնք ա֊մէն ջանք թա֊փած են ի֊րենց մար֊զա֊կան տա֊ղան֊դը ցու֊ցա֊բե֊րե֊լու եւ ա֊մէն հո֊գո֊ւով ա֊խոյե֊ա֊նու֊թիւն ձեռք բե֊րե֊լու:֊
Ա֊նոնց նո֊ւի֊րա֊բե֊րումն ու ծա֊ռա֊յու֊թիւ֊նը սահ֊ման֊ներ չէ ու֊նե֊ցած: Ա֊ռանց խտ֊րու֊թիւն դ֊նե֊լու պատ֊կա֊նե֊լի֊ու֊թե֊ան:֊
Ա֊նոնք կա֊տա֊րած են ի֊րենց քա֊ղա֊քա֊ցի֊ա֊կան եւ մար֊զա֊կան պար֊տա֊կա֊նու֊թիւն֊նե֊րը լի֊ո֊վին: Ա֊նոնք մ֊նա֊ցած են պատ֊նէ֊շի վ֊րայ եւ ե֊ղած են լա֊ւա֊գոյն ու փնտ֊ռո֊ւած մար֊զիկ֊նե֊րը` նա֊խանձ ա֊րթնց֊նե֊լով թուր֊քին մօտ:
֊Հայ մար֊զիկ֊նե֊րը Թուր֊քի֊ոյ մէջ գոր֊ծած են իբ֊րեւ օ֊րի֊նա֊ւոր հ֊պա֊տակ֊ներ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան, կա֊տա֊րած են ի֊րենց պար֊տա֊կա֊նու֊թիւն֊նե֊րը յաչս պե֊տու֊թե֊ան եւ թր֊քա֊կան հայ֊րե֊նի֊քին, մա֊տու֊ցած են ի֊րենց մար֊զա֊կան ծա֊ռա֊յու֊թիւն֊նե֊րը:֊
Ա֊նոնց֊մէ շա֊տե֊րը ար֊ժա֊նա֊ցած են պե֊տա֊կան բարձ֊րա֊գոյն շ֊քան֊շան֊նե֊րու եւ բարձր պա֊տիւ֊նե֊րու` օս֊մա֊նե֊ան հայ֊րե֊նի֊քին մա֊տու֊ցած ի֊րենց ծա֊ռա֊յու֊թիւն֊նե֊րուն զա֊նա֊զան բ֊նա֊գա֊ւառ֊նե֊րու մէջ բա֊ւա֊կան պա֊տո֊ւա֊բեր ար֊դիւնք֊ներ ձեռք բե֊րած ըլ֊լալ֊նուն հա֊մար:
***
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին հայ մար֊զիկ֊նե֊րէն շա֊տե֊րը ղր֊կո֊ւած են կ֊ռո֊ւի դաշտ` ի խն֊դիր օս֊մա֊նե֊ան հայ֊րե֊նի֊քի պաշտ֊պա֊նու֊թե֊ան եւ հոն քա֊ջա֊բար թա֊փած են ի֊րենց ա֊րիւ֊նը:
1911-1914 Նա֊ւա֊սար֊դե֊ան խա֊ղե֊րը ու հան֊դէս֊նե֊րը ն֊պաս֊տած են ազ֊գային զար֊թօն֊քին ու մ֊շա֊կու֊թային-հա֊սա֊րա֊կա֊կան շարժ֊ման վե֊րել֊քին:
֊Թուր֊քի֊ոյ մէջ գոր֊ծող հայ մար֊զիկ֊նե֊րուն մե֊ծա֊մաս֊նու֊թիւ֊նը բ֊նա֊կա֊նա֊բար ե֊ղած է հա֊մա֊պա֊տաս֊խան հայ֊կա֊կան ա֊կումբ֊նե֊րու ան֊դամ, ի֊նչ֊պէս նաեւ ազ֊գային եւ կու֊սակ֊ցա֊կան ղե֊կա֊վար֊ներ, յե֊ղա֊փո֊խա֊կան֊ներ, ազ֊գային ա֊զա֊տագ֊րա֊կան շար֊ժու֊մի ռահ֊վի֊րա֊ներ եւ զո֊հո֊ւող֊ներ:
֊Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ա֊նը ե֊ղած է մեծ ման֊կա֊վարժ, գ֊րող, հ֊րա֊պա֊րա֊կա֊խօս, լ֊րագ֊րող, Հայ մարմ֊նակր֊թա֊կան ը֊նդ֊հա֊նուր մի֊ու֊թե֊ան (Հ.Մ.Ը.Մ.) հիմ֊նա֊դիր֊նե֊րէն, Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան մէջ մար֊զա֊կան ա֊ռա֊ջին` ,֊Մարմ֊նա֊մարզե (1911-1914) հան֊դէ֊սին հիմ֊նա֊դի֊րը: ,֊Մարմ֊նա֊մարզե-ի հ֊րա֊տա֊րա֊կու֊մով հայ մար֊զա֊կան կե֊ան֊քը կը մտ֊նէր նոր փու֊լի մէջ: Ա֊ռա֊ջին թի֊ւով ի֊սկ Ք֊րի֊սե֊ան կ֊þար֊տա֊յայ֊տո֊ւէր. ,֊Մեր ն֊պա֊տա֊կը պի֊տի ըլ֊լայ մարդ պատ֊րաս֊տել, ու մար֊դեր են, որ կը պակ֊սին մե֊զիե: Ի֊սկ 1912 Ապ֊րիլ 1-ին Ք֊րի֊սե֊ան ,֊Մարմ֊նա֊մարզե պատ֊կե֊րա֊զարդ հան֊դէ֊սի մէջ ,֊Հայ կ֊նոջ զարթ֊նու֊մըե յօ֊դո֊ւա֊ծով կը խօ֊սի հայ կ֊նոջ մար֊զա֊կան կե֊ան֊քի մէջ ներգ֊րա֊ւե֊լու մա֊սին, քա֊նի որ ֆի֊զի֊քա֊կան դաս֊տի֊ա֊րա֊կու֊թիւ֊նը կա֊րե֊ւոր էր ա֊ռողջ սե֊րունդ ու֊նե֊նա֊լու հա֊մար:֊
Այս մեծ հայոր֊դի֊ին ջան֊քե֊րով պատ֊մու֊թե֊ան մէջ ա֊ռա֊ջին ան֊գամ 1912-ի ամ֊րան եր֊կու հայ մար֊զիկ֊ներ` Վահ֊րամ Փա֊փա֊զե֊ան եւ Մկր֊տիչ Մկ֊րեան, մաս֊նակ֊ցած են Ս֊թոք֊հոլ֊մի մէջ կա֊յա֊ցած 5-րդ Մի֊ջազ֊գային Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան խա֊ղե֊րուն` ա֊ռա֊ջին ան֊գամ ըլ֊լա֊լով Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թիւ֊նը ներ֊կա֊յաց֊նե֊լով Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կա֊նին: Օս֊մա֊նե֊ան պե֊տու֊թիւ֊նը գու֊մար չյատ֊կա֊ցուց եւ եր֊թե֊ւ֊եկի հետ կա֊պո֊ւած ամ֊բողջ ծախ֊սը հայ֊կա֊կան հա֊մայն֊քը իր վ֊րայ վեր֊ցուց:
Շ. Ք֊րի֊սե֊ա֊նը այդ ա֊տեն ը֊սած է, որ տա֊կա֊ւին Թուր֊քի֊ոյ ոչ մէկ ներ֊կա֊յա֊ցու֊ցիչ մաս֊նակ֊ցած է մար֊զա֊կան ո֊րե֊ւէ ձեռ֊նար֊կի: Թող մե֊րին֊նե֊րը Շուէ֊տի մէջ վեր֊ջի֊նը ըլ֊լան: Կա֊րե֊ւո֊րը այն է, որ մեծ ազ֊գե֊րու հետ աս֊պա֊րէզ մտ֊նեն հայե֊րը, ո֊րոնք շուրջ 30 տա֊րի Եւ֊րո֊պայի մէջ յայտ֊նի են որ֊պէս հա֊լա֊ծո֊ւած ա֊զգ: Ժա֊մա֊նակն է, որ ար֊դէն հա֊կա֊ռա֊կը ը֊սեն, եւ որ քա֊ղա֊քա֊կիրթ աշ֊խար֊հը ի֊մա֊նայ, ճանչ֊նայ մեզ եւ մեր նո֊ւա֊ճում֊նե֊րը:
Ս֊թոք֊հոլ֊մի խա֊ղե֊րուն մաս֊նակ֊ցած 28 եր֊կիր֊նե֊րու 2541 մար֊զիկ֊նե֊րու շար֊քին ե֊ղած են Թուր֊քի֊ան ներ֊կա֊յաց֊նող եր֊կու մար֊զիկ֊ներ` Մկր֊տիչ Մկ֊րե֊ա֊նը եւ Վահ֊րամ Փա֊փա֊զե֊ա֊նը: Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կա֊նի հետ հե֊տաքրք֊րա֊կան ի֊րո֊ղու֊թիւն մը կայ, որ ար֊ձա֊նագ֊րո֊ւած է: 1909-ի Կի֊լի֊կի֊ոյ մէջ թուր֊քե֊րու կազ֊մա֊կեր֊պած հայե֊րու ջար֊դին պատ֊ճա֊ռով շո֊ւէ֊տա֊ցի֊նե֊րը մաս֊նակ֊ցող եր֊կիր֊նե֊րու դ֊րօ֊շակ֊նե֊րու շար֊քին մէջ դի֊տում֊նա֊ւոր չեն կա֊խած օս֊մա֊նե֊ան դ֊րօ֊շը: Այս մա֊սին ան֊տե֊ղե֊ակ հայ մար֊զիկ֊նե֊րը բո֊ղո֊քած են ու կազ֊մա֊կեր֊պիչ֊նե֊րը տե֊ղադ֊րած են Թուր֊քի֊ոյ դ֊րօ֊շը: Ար֊դա֊րեւ, հայ մար֊զիկ֊նե֊րը այ֊նու֊հե֊տեւ զղ֊ջա֊ցած են ի֊րենց ը֊րա֊ծին հա֊մար:֊
Ար֊դա֊րեւ, թր֊քա֊կան մա֊մու֊լին մէջ յօ֊դո֊ւած֊ներ կը հ֊րա֊պա֊րա֊կո֊ւէ֊ին հայ մար֊զիկ֊նե֊րու յա֊ջո֊ղու֊թեան մա֊սին, ո֊ւր բա֊ցա֊յայտ կ֊þան֊հանգս֊տա֊նային թուր֊քե֊րը, որ ե֊թէ հայե֊րը կը յաղ֊թեն, կը ն֊շա֊նա֊կէ ա֊նոնք ֆի֊զի֊քա֊պէս ու֊ժեղ են ի֊րենց֊մէ:֊
Ե֊րիտ֊թուր֊քե֊րու հա֊յա֊ջինջ քա֊ղա֊քա֊կա֊նու֊թիւ֊նը բռ֊նա֊կա֊լա֊կան Թուր֊քի֊ոյ մշ֊տա֊պէս ի֊րա֊կա֊նա֊ցո֊ւող հա֊յա֊հա֊լած գի֊ծի ան֊մի֊ջա֊կան ու կա֊տա֊ղի շա֊րու֊նա֊կու֊թիւնն էր: Այդ քա֊ղա֊քա֊կա֊նու֊թե֊ան հիմ֊քի մէջ դ֊րո֊ւած է֊ին այս֊պէս կո֊չո֊ւած շար֊ժա֊ռիթ ,֊պատ֊ճառ֊ներե, իւ֊րա֊տե֊սակ տն֊տե֊սա֊կան ու քա֊ղա֊քա֊կան ն֊կա֊տա֊ռում֊ներ: Թր֊քա֊կան բռ֊նա֊կալ-կա֊ռա֊վա֊րող֊նե֊րը չէ֊ին հան֊դուր֊ժեր, որ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան մէջ հ֊պա֊տակ ք֊րիս֊տո֊նե֊այ ժո֊ղո֊վուրդ֊նե֊րը, ա֊նոնց շար֊քին` նաեւ հայե֊րը, կը հան֊դի֊սա֊նային քա֊ղա֊քակր֊թու֊թե֊ան, տն֊տե֊սա֊կան, մ֊շա֊կու֊թային ու մար֊զա֊կան յա֊ռա֊ջըն֊թա֊ցի կ֊րող֊նե֊րը:
֊Հե֊տե֊ւա֊բար 1913-1914 ե֊րիտթր֊քա֊կան կա֊ռա֊վա֊րու֊թիւ֊նը մե֊կու֊սա֊ցուց հայ յա֊ջող մար֊զիկ֊նե֊րը, փա֊կեց հայ֊կա֊կան ա֊կումբ֊նե֊րը:
֊Խո֊րա֊թա֊փանց ու հե֊ռա֊տես, իր ժո֊ղո֊վուր֊դի հա֊մար ար֊շա֊լոյս֊ներ ե֊րա֊զող ման֊կա֊վարժն ու ա֊նոր հա֊մա֊խոհ մ֊տա֊ւո֊րա֊կան ե֊րի֊տա֊սար֊դու֊թիւ֊նը, հա֊կա֊ռակ այս հա֊մազ֊գային ն֊շա֊նա֊կու֊թիւն ու֊նե֊ցող աշ֊խա֊տան֊քին, մի֊ա֊ժա֊մա֊նակ ահ ու դո֊ղով կը զ֊գային թր֊քա֊կան Գորշ գայ֊լին մա֊հա֊սար֊սուռ ոտ֊նա֊ձայ֊նե֊րը:֊
Այ֊սու֊հան֊դերձ, Թուր֊քի֊ոյ մէջ գոր֊ծող հայ մար֊զիկ֊նե֊րը ան֊բա֊ժան չմ֊նա֊ցին հայ ժո֊ղո֊վուր֊դի գող֊գո֊թայէն: Ջար֊դա֊րար թուր֊քը չխ֊նայեց հայ մար֊զի֊կը, ա֊նոր, որ ամ֊բող֊ջա֊կան նո֊ւի֊րու֊մով ծա֊ռա֊յած էր հայ֊րե֊նի֊քին եւ թուրք ժո֊ղո֊վուր֊դին: Ա֊նոնք Թուր֊քի֊ոյ ամ֊բողջ տա֊րած֊քին հա֊մախմ֊բօ֊րէն դա֊տո֊ւե֊ցան եւ նա֊հա֊տա֊կո֊ւե֊ցան:
1915-1920 բազ֊մա֊թիւ հայ մար֊զիկ֊ներ դար֊ձան ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան զո֊հեր, զոհ դար֊ձաւ նաեւ ,֊Մարմ֊նա֊մարզե-ի խմ֊բա֊գիր Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան, որ֊մէ ե֊տք պար֊բե֊րա֊կա֊նը դադ֊րե֊ցաւ լոյս տես֊նե֊լէ:֊
Ե֊ղեռ֊նի ա֊ռա֊ջին օ֊րե֊րուն ե֊րե֊ւե֊լի հայ մար֊զիկ֊նե֊րը ի֊րենց ա֊րիւ֊նա֊կից֊նե֊րուն հետ մի֊ա֊սին ձեր֊բա֊կա֊լո֊ւե֊ցան, բան֊տար֊կո֊ւե֊ցան, տա֊րագ֊րո֊ւե֊ցան եւ ան֊մարդ֊կայ֊նօ֊րէն չար֊չա֊րո֊ւե֊ցան թուրք ճի֊ւա֊ղային ձեռ֊քե֊րով, պար֊զա֊պէս հա֊յա֊ծին ըլ֊լալ֊նուն եւ հայ ա֊նու֊նով մկր֊տո֊ւած ըլ֊լալ֊նուն հա֊մար: Ա֊նոնք ար֊ժա֊նա֊պա֊տո֊ւու֊թե֊ամբ մաս կազ֊մե֊ցին հայ նա֊հա֊տակ֊նե֊րու մեծ փա֊ղան֊գին: Այս բո֊լո֊րը ե֊ղան որ֊պէս թր֊քա֊վայել վար֊ձատ֊րու֊թիւն` հան֊դէպ հայ մար֊զիկ֊նե֊րուն, ո֊րոնք դար֊ձած է֊ին ամ֊բողջ Թուր֊քի֊ոյ մար֊զա֊կան ո֊լոր֊տի հիմ֊նա֊կան սիւ֊նե֊րը:
֊Հայ մար֊զիկ֊նե֊րուն ձեր֊բա֊կա֊լու֊թիւն֊նե֊րը թուրք իշ֊խա֊նու֊թե֊ան կող֊մէ ծ֊րագ֊րո֊ւած եւ կազ֊մա֊կեր֊պուած էր այն֊պէս, ի֊նչ֊պէս ե֊ղած էր հայ ժո֊ղո֊վուր֊դի ը֊նտ֊րա֊նի֊ի֊նը եւ ամ֊բողջ հայ ժո֊ղո֊վուր֊դի֊նը:
֊Նա֊հա֊տակ հայ մար֊զիկ֊նե֊րու ամ֊բող֊ջա֊կան եւ ճշգ֊րիտ վի֊ճա֊կագ֊րու֊թիւն֊նե֊րը չու֊նինք: Մեր տ֊րա֊մադ֊րու֊թե֊ան տակ ու֊նինք հատ ու կենտ գ֊րու֊թիւն֊ներ, ի֊նչ֊պի֊սին է Թէ֊ո֊դի֊կի, Գ֊րի֊գո֊րիս ծ. վրդ. Պա֊լա֊քե֊ա֊նի, Յա֊կոբ Սար֊գի֊սե֊ա֊նի, ,֊Մարմ֊նա֊մարզե հան֊դէ֊սի, ,֊Հայ ս֊կաուտե հան֊դէ֊սի եւ կարգ մը այլ աղ֊բիւր֊ներ:
֊Վե֊րոն֊շե֊ալ ան֊ձերն ու հան֊դէս֊նե֊րը եւ ու֊րիշ֊ներ, որ֊պէս մաս֊նա֊կից եւ ա֊կա֊նա֊տես Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ու մա֊նա֊ւանդ իբ֊րեւ վե֊րապ֊րող, թուղ֊թին յանձ֊նած են ի֊րենց յու֊շե֊րը, տե֊սածն ու լ֊սա֊ծը` մար֊դա֊կերպ գա֊զան թուր֊քե֊րու կա֊տա֊րած զազ֊րե֊լի ո֊ճիր֊նե֊րը եւ բար֊բա֊րո֊սու֊թիւն֊նե֊րը: Մեծ դ֊ժո֊ւա֊րու֊թիւն֊նե֊րով հա֊ւա֊քած են նա֊հա֊տակ ե֊րե֊ւե֊լի ան֊ձ֊նա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րու կեն֊սագ֊րու֊թիւն֊նե֊րը եւ` թուղ֊թին յանձ֊նած:
֊Մար֊զա֊կան շարժ֊ման մէջ ու֊նե֊ցանք հա֊զա֊րա֊ւոր այլ մար֊զիկ֊ներ, ո֊րոնք զոհ գա֊ցին Ե֊ղեռ֊նին, սա֊կայն դժ֊բախ֊տա֊բար շատ վ֊տիտ են մե֊զի հա֊սած ա֊նոնց կեն֊սագ֊րու֊թե֊ան վե֊րա֊բե֊րե֊ալ տե֊ղե֊կու֊թիւն֊նե֊րը:
Այժմ կը ներ֊կա֊յաց֊նենք նա֊հա֊տակ մար֊զիկ֊նե֊րուն ցան֊կե֊րը եւ կեն֊սագ֊րու֊թիւն֊նե֊րը` հա֊մա֊ձայն մեր ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թե֊ան:

֊ՇԱ֊ՒԱՐՇ Ք֊ՐԻ֊ՍԵ֊ԱՆ.- Ծ֊նած է Յու֊լիս 22, 1886-ին, Պոլ֊սոյ Պէ֊շիկ֊թաշ ա֊րո֊ւար֊ձա֊նին մէջ: Յա֊ջոր֊դա֊բար յա֊ճա֊խած է Մաք֊րու֊հե֊ան, Պար֊տի֊զա֊կի Ա֊մե֊րի֊կե֊ան բարձ֊րա֊գոյն, Պէր֊պէ֊րե֊ան եւ Ռո֊պերթ քո֊լէճ հաս֊տա֊տու֊թիւն֊նե֊րը: 1906-ին կ֊þանց֊նի Փա֊րիզ եւ կը յա֊ճա֊խէ ,֊Լի֊սէ Ժան֊սոնե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան վար֊ժա֊րա֊նը` ու֊սու֊ցիչ ու֊նե֊նա֊լով Տե֊պո֊նէ փ֊րո֊ֆե֊սէօ֊րը: Հա֊զիւ վեց ա֊միս հե֊տե֊ւած դա֊սըն֊թացք֊նե֊րուն` կ֊þանց֊նի Լոն֊տոն: Այս տե֊ղա֊փոխման մէջ կր֊նայ իր դե֊րը ու֊նե֊ցած ըլ֊լալ Ռո֊պերթ քո֊լէ֊ճի իր ա֊մե֊րի֊կե֊ան կր֊թու֊թիւ֊նը: Լոն֊տո֊նի մէջ կը մ֊նայ եր֊կու֊քու֊կէս տա֊րի. կ֊þա֊շա֊կեր֊տէ Սան֊տո֊մի եւ վ֊կայո֊ւե֊լով 1909-ին` կը վե֊րա֊դառ֊նայ Պո֊լիս: Ք֊րի֊սե֊ան Եւ֊րո֊պայէն Պոլիս կը վե֊րա֊դառ֊նայ բարձր կո֊րո֊վով եւ նոր գա֊ղա֊փար֊նե֊րով: Կ֊þու֊զէ նա֊խա֊ձեռ֊նել մարմ֊նակր֊թու֊թե֊ան կազ֊մա֊կերպ֊ման ու տա֊րած֊ման գոր֊ծին: Կը նո֊ւի֊րո֊ւի գլ֊խա֊ւո֊րա֊բար ու֊սուց֊չա֊կան աս֊պա֊րէ֊զի` դա֊սա֊ւան֊դե֊լով մարմ֊նա֊մար֊զու֊թիւն:
1911-ին կը ձեռ֊նար֊կէ ,֊Մարմ֊նա֊մարզե-ի հ֊րա֊տա֊րա֊կու֊թե֊ան: Յ. Ճ. Սի֊րու֊նի (Ճո֊լո֊լե֊ան), ոչ մար֊զիկ մը, սա֊կայն` մար֊զա֊կան շարժ֊ման քա֊ջա֊լեր հան֊դի֊սա֊ցած մ֊տա֊ւո֊րա֊կան մը, իր յու֊շե֊րուն մէջ կը պատ֊մէ, թէ ի֊նք թե֊լադ֊րած է Ք֊րի֊սե֊ա֊նի` լոյս ըն֊ծայել ն֊ման հ֊րա֊տա֊րա֊կու֊թիւն մը: Մեր ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թենէն կ֊þեն֊թադ֊րենք, որ ,֊Նոր Դպ֊րո֊ցիե հիմ֊նա֊դիր եւ տ֊նօ֊րէն Յով֊հան֊նէս Թ. Հինդ֊լե֊անն ալ մաս ու֊նե֊ցած ըլ֊լայ այս թեր֊թին հիմ֊նադ֊րու֊թե֊ան մէջ, ո֊րուն իր գոր֊ծօն աշ֊խա֊տակ֊ցու֊թիւ֊նը չզ֊լա֊ցաւ` ըլ֊լա՛յ ի֊նք֊նա֊գիր յօ֊դուած֊նե֊րով, ըլ֊լա՛յ թարգ֊մա֊նու֊թիւն֊նե֊րով:
1914-ի ս֊կիզ֊բը Ք֊րի֊սե֊ան թի֊ֆոյի եր֊կա֊րա֊տեւ հի֊ւան֊դու֊թե֊ան պատ֊ճա֊ռով չի կր֊նար լոյս ըն֊ծայել իր թեր֊թը: Չորս ամ֊սո֊ւան ա֊կա֊մայ դա֊դա֊րէ ե֊տք Դ. տա֊րո֊ւան Ա. թի֊ւը լոյս կը տես֊նէ 1914-ի Մայի֊սին: Բ. թի֊ւէն ե֊տք կը դադ֊րի (Յու֊նիս):
1912-ի Ապ֊րի֊լին, Բ. Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կա֊նի նա֊խօ֊րե֊ա֊կին, Ք֊րի֊սե֊ան խմ֊բագ֊րա֊կան ակ֊նար֊կին մէջ կը գ֊րէ. ,֊Հայ Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կա֊նը ո֊՛չ հայ աղ֊քա֊տին, ո֊՛չ հայ մ֊տա֊ւո֊րա֊կա֊նին եւ ո֊՛չ ալ հայ տ֊գէ֊տին հա֊մար է, այլ` ՀԱ֊ՆՈՒՐ ՀԱՅՈՒ֊ԹԵ֊ԱՆ: …֊Գա֊ղա֊փա֊րա֊կան բո֊լոր դ֊րօշ֊նե֊րու տակ ապ֊րող֊ներ թող գան տար֊ւոյն մէջ օր մը մի֊ա֊նալ գե֊ղե֊ցիկ գա֊ղա֊փա֊րի մը դ֊րօ֊շին տակ, ու ող֊ջա֊գու֊րուիլ` սիր֊տեր֊նին մի֊եւ֊նոյն զ֊գա֊ցում֊նե֊րով բա֊բա֊խունե:
1911 Յու֊լի֊սին կ֊þա֊ռա֊ջար֊կէ, որ կազ֊մո֊ւի Պոլ֊սոյ հա֊մար ֆութ֊պո֊լի հայ֊կա֊կան լիկ մը, ո֊րով֊հե֊տեւ 1911 Փետ֊րո֊ւա֊րին ե֊թէ հա֊զիւ եր֊կու-ե֊րեք ֆութ֊պո֊լի խում֊բեր կային, ա֊նոնց թի֊ւը 18-ի բարձ֊րա֊ցած է եւ հետզ֊հե֊տէ բարձ֊րա֊նա֊լու ն֊շան֊ներ կան: 1914-ի ս֊կիզ֊բը վեց ա֊կումբ֊նե֊րու մաս֊նակ֊ցու֊թե֊ամբ կը կազ֊մո֊ւի ֆութ֊պո֊լի հայ֊կա֊կան լիկ մը: Ե֊ղա֊ծը զինք կը խան֊դա֊վա֊ռէ, սա֊կայն չի գո֊հաց֊ներ: Իր ի֊տէ֊ա֊լը կը մ֊նայ Պոլ֊սոյ հայ մարմ֊նա֊մար֊զա֊կա֊նը:
Ք֊րի֊սե֊ան Պոլ֊սոյ մէջ ա֊մէն տեղ է: Մարմ֊նակր֊թան֊քի ու֊սու֊ցիչ զա֊նա֊զան դպ֊րոց֊նե֊րու մէջ, նոր ա֊կումբ֊նե֊րու ջա֊նա֊դիր` զա֊նա֊զան ա֊րո֊ւար֊ձան֊նե֊րու մէջ, դա֊սըն֊թացք֊ներ եւ դա֊սա֊խօ֊սու֊թիւն֊ներ կազ֊մա֊կեր֊պող ու նա֊խա֊ձեռ֊նող` զա֊նա֊զան ս֊րահ֊նե֊րու մէջ: Հա֊յու֊հի֊ներ հե֊տե֊ւե֊լով իր մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան դա֊սըն֊թաց֊քին` Ու֊սում֊նա֊կան խոր֊հուր֊դէն կը ս֊տա֊նան հա֊մա֊պա֊տաս֊խան վ֊կա֊յա֊կան:
,֊Մարմ֊նա֊մարզե-ի մէջ խմ֊բագ֊րա֊կան֊նե֊րով եւ ա֊ռան֊ձին յօ֊դո֊ւած֊նե֊րով կը շեշ֊տէ ան֊հ֊րա֊ժեշ֊տու֊թիւ֊նը ներ֊մու֊ծե֊լու կամ ը֊նդ֊գր֊կե֊լու մարմ֊նակր֊թան֊քը դպ֊րո֊ցա֊կան ու֊սում֊նա֊կան ծ֊րա֊գի֊րին մէջ:
Ս֊կաու֊տա֊կան շար֊ժու֊մը հայ կե֊ան֊քի մէջ տա֊րա֊ծե֊լու հե֊ռան֊կա֊րով ,֊Մարմ֊նա֊մարզե-ի մէջ լոյս կ֊՛ըն֊ծայէ ծ֊րա֊գիր-կա֊նո֊նա֊գիր մը ,֊Պոյ-ս֊կաու֊տը եւ իր կե֊ան֊քին ն֊պա֊տա֊կը – Հայ պոյ ս֊կաուտ֊ներե խո֊րա֊գի֊րով, զոր ա֊պա գր֊քոյ֊կի կը վե֊րա֊ծէ:
1912-ի ամ֊րան ս֊կիզ֊բը, օգ֊տո֊ւե֊լով իր ա֊մառ֊նային ար֊ձա֊կուր֊դէն, կը մեկ֊նի Ե֊գիպ֊տոս: Հա֊սած օ֊րն ի֊սկ ներ֊կայ կ֊þըլ֊լայ Ա֊ղեք֊սանդ֊րի֊ոյ Պօ֊ղո֊սեան ե֊րկ֊րոր֊դա֊կան վար֊ժա֊րա֊նի ա֊շա֊կեր֊տու֊թե֊ան մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան հան֊դէ֊սին: Կը հր֊ճո֊ւի իր սիր֊տը` ի տես պար֊զո֊ւած տե֊սա֊րա֊նին եւ ի֊րա֊գոր֊ծում֊նե֊րուն:֊
Ա֊ղեք֊սանդ֊րի֊ա գտ֊նո֊ւած շր֊ջա֊նին հե֊տա֊մուտ կ֊՛ըլ֊լայ կազ֊մե֊լու մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան ա֊կումբ մը: Յա֊տուկ կո֊չով մը տեղ֊ւոյն ե֊րի֊տա֊սար֊դու֊թիւ֊նը խորհր֊դակ֊ցա֊կան նիս֊տի մը կը հ֊րա֊ւի֊րո֊ւի: Ք֊րի֊սեան իր կար֊գին քա֊ջա֊լե֊րա֊կան ե֊լոյթ մը կ֊þու֊նե֊նայ հոն, ո֊ւր ը֊նդ֊հա֊նուր խան֊դա֊վա֊ռու֊թե֊ան մէջ, շուրջ 40 հո֊գի, իբ֊րեւ գոր֊ծօն ան֊դամ, կ֊þար֊ձա֊նագ֊րո֊ւի տեղ֊ւոյն վ֊րայ կազ֊մո֊ւած ,֊Կամքե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան ա֊կում֊բին:
Ք֊րի֊սե֊ա֊նի մե֊ծա֊գոյն ն֊պա֊տակն էր յա֊ռա֊ջաց֊նել հայ մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան մի֊ու֊թիւն մը, որ հա֊մախմ֊բեր Պոլ֊սոյ եւ գա֊ւա֊ռի մար֊զա֊կան բո֊լոր ա֊կումբ֊նե֊րը: Թէ֊եւ այս ա֊ռն֊չու֊թե֊ամբ աշ֊խա֊տանք կը տարո֊ւի, սա֊կայն չ֊՛ի֊րա֊կա֊նա֊նար:
֊Պէտք է ն֊շել, որ 1910-ին Ք֊րի֊սե֊ան մի֊այն 25 տա֊րե֊կան էր: Ար֊դա֊րեւ, ե֊րբ ակ֊նարկ մը նե֊տենք նո֊ւազ քան հինգ տա֊րի֊նե֊րու ըն֊թաց֊քին Ք֊րի֊սեա֊նի կա֊տա֊րած նո֊ւա֊ճում֊նե֊րուն վ֊րայ, հոն պի֊տի տես֊նենք. հայ֊կա֊կան ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան ա֊ռա֊ջին խա֊ղե֊րու կազ֊մա֊կեր֊պիչ, ֆութ֊պո֊լի հայ֊կա֊կան ա֊խոյե֊ա֊նու֊թե֊ան ա֊ռա֊ջին մր֊ցա֊շար֊քի հիմ֊նա֊դիր, ,֊Մարմ֊նա֊մարզե թեր֊թի խմ֊բա֊գիր, ա֊ռա֊ջի֊նը, Հինդ֊լե֊ա֊նի եւ Յա֊կո֊բե֊ա֊նի հետ, հայ֊կա֊կան ս֊կաու֊տա֊կան շար֊ժու֊մի նա֊խա֊ձեռ֊նող, ,֊Մարմ֊նա֊մարզե-ի մէջ հայ ս֊կաու֊տա֊կան կա֊նոն֊նե֊րը գ֊րող, ի֊գա֊կան սե֊ռը քա֊ջա֊լե֊րող, որ֊պէս֊զի ա֊նոնք աթ֊լե֊թիզմ կի֊րար֊կեն, Ա֊ղեք֊սանդ֊րի֊ոյ ,֊Կամքե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան շար֊ժու֊մի ս֊տեղծ֊ման մ֊ղիչ ո֊ւժ:
֊Վե֊րոն֊շե֊ալ պատ֊ճառ֊նե֊րուն եւ շատ ա֊ւե֊լի֊ին հա֊մար Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան կը ն֊կա֊տո֊ւի Հ.Մ.Ը.Մ.-ի տես֊լա֊կա֊նի ռահ֊վի֊րան: Տ֊պա֊ւո֊րիչ է այն, որ Ք֊րի֊սե֊ան շատ ա֊րագ բազ֊մա֊թիւ նո֊ւա֊ճում֊ներ ար֊ձա֊նագ֊րած է իր ե֊րի֊տա֊սարդ տա֊րի֊քին` 24-29:֊
Ապ֊րիլ 24, 1915-ի չա֊րա֊շուք գի֊շե֊րո֊ւան ըն֊թաց֊քին ա֊ռա֊ջին ձեր֊բա֊կա֊լո֊ւած֊նե֊րուն մէջ է: Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան Պոլ֊սոյ Կեդ֊րո֊նա֊կան բան֊տը մ֊տա֊ւո֊րա֊կան դաշ֊նակ֊ցա֊կան֊նե֊րու խմ֊բա֊կին մէջ է Ա֊րամ Ան֊տո֊նե֊ա֊նի, Էտ֊կար Ակ֊նու֊նի֊ի (Խա֊չա֊տուր Մա֊լե֊ան), Սի֊ա֊ման֊թոյի (Ա֊տոմ Ե֊ար֊ճա֊նե֊ան), Դա֊նի֊էլ Վա֊րու֊ժա֊նի, Ռու֊բէն Զար֊դա֊րե֊ա֊նի եւ այ֊լոց կող֊քին:֊
Եր֊կու հա֊րիւ֊րէ ա֊ւե֊լի մ֊տա֊ւո֊րա֊կան֊նե֊րու խում֊բը Հայ֊տար փա֊շայի կա֊յա֊նէն շո֊գե֊կառ֊քով ճամ֊բայ կ֊՛ել֊լէ: Շո֊գե֊կառ֊քը կ֊՛անց֊նի Նի֊կո֊մի֊դի֊ա, Պի֊լե֊ճիկ, Էս֊կի֊շե֊հիր քա֊ղաք֊նե֊րը եւ Էն֊կիւ֊րի֊էն (Ան֊գա֊րա) եր֊կու կա֊յան ա֊ռաջ կանգ կ֊þառ֊նէ: Հոս֊կէ կը բաժ֊նո֊ւին Ա֊յա֊շի աք֊սո֊րա֊վայ֊րը ու֊ղար֊կո֊ւե֊լիք ան֊ձե֊րը, ո֊րոնց մէջ է Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան: Կառ֊քե֊րով կը տա֊րո֊ւին Ա֊յաշ, ո֊ւր կը հաս֊նին Ապ֊րիլ 27-ի ե֊րե֊կոյեան մօտ: Կը բան֊տար֊կո֊ւին զօ֊րա֊նո֊ցին մէջ: Ա֊յա֊շի բան֊տար֊կե֊ալ֊նե֊րէն ո֊մանք պա֊տե֊րուն վ֊րայ ձ֊գած են ար֊ձա֊նագ֊րու֊թիւն֊ներ: Ք֊րի֊սե֊ան գ֊րած է հե֊տե֊ւե֊ա֊լը. ,֊Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան, Ապ֊րիլ 14, 1914ե: Ապ֊րի֊լ 14ը հին տո֊մա֊րով է: Նոր տո֊մա֊րով կ֊þըլ֊լայ Ապ֊րիլ 27: Ար֊ձա֊նագ֊րած է Ա֊յաշ հաս֊նե֊լու թո֊ւա֊կա֊նը:֊
Ա֊յա֊շի բան֊տի եւ Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ա֊նի մա֊սին յատ֊կա֊պէս ո֊րոշ տե֊ղե֊կու֊թիւն֊ներ մե֊զի հա֊սած են բ֊ժիշկ Ա֊նդ֊րա֊նիկ Նագ֊գա֊շե֊ա֊նէն: Բ֊ժիշ֊կը կը գ֊րէ. ,Ա֊մէն ա֊ռա֊ւօտ մարմ֊նա֊մար֊զի դա֊սըն֊թացք մըն ալ ու֊նէ֊ինք:
,֊Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան, այդ կտ֊րիճ եւ վառվ֊ռուն տ֊ղան, կը կա֊ռա֊վա֊րէր մեզ: Ե֊րեք կար֊գի վ֊րայ կը շա֊րո֊ւէ֊ինք եւ մէ՜կ, եր֊կո՜ւ, ե֊րե՜ք… շար֊ժում֊նե֊րը կ֊þը֊նէ֊ինք:
,֊Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան կը յան֊դի֊մա֊նէր ս֊խալ շար֊ժում֊ներ ը֊նող֊նե֊րը, ո֊րոնց֊մէ ա֊մէ֊նէն ե֊րե֊ւե֊լին Շահ֊րի֊կե֊անն էր:
,֊Շահ֊րի֊կե֊ա՜նե, կը պո֊ռար ան֊դի֊էն մարմ֊նա֊մար֊զի դա֊սա֊տուն, եւ կա֊րող ի֊րա֊ւա֊գէ֊տը, յան֊ցան֊քի մէջ բռ֊նո֊ւած տ֊ղու մը պէս, ան֊մի֊ջա֊պէս ոտ֊քերն ո֊ւղ֊ղե֊լու կ֊þաշ֊խա֊տէրե:
1915-ի Օ֊գոս֊տո֊սի կի֊սուն Ա֊յա֊շի աք֊սո֊րա֊կան֊նե֊րէն մաս մը կը փո֊խադ֊րո֊ւի Էն֊կիւ֊րի֊ի (Ան֊գա֊րա) բան֊տը: Կ֊þեն֊թադ֊րո֊ւի, որ այդ խմ֊բա֊կին մէջ ըլ֊լայ նաեւ Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ան: Խմ֊բա֊կը կը մի֊աց֊նեն էն֊կիւ֊րի֊ցի հայե֊րու կա֊րա֊ւա֊նի մը եւ քա֊ղա֊քէն 4-5 ժամ հե֊ռու գտ֊նո֊ւող ձո֊րի մը մէջ կը ս֊պան֊նեն բո֊լորն ալ:
Ք֊րի֊սե֊ան բա֊ցա֊ռու֊թիւն մըն էր եւ կա֊րե֊լի չէ կրկ֊նօ֊րի֊նա֊կել զայն, բայց ան հա֊զիւ 20 տա֊րի֊քը թե֊ւա֊կո֊խած` ա֊տակ ե֊ղած է հայ կե֊ան֊քին մէջ հս֊կա֊յա֊կան փո֊փո֊խու֊թիւն֊ներ ներ֊մու֊ծե֊լու, ա֊նոր նա֊հա֊տա֊կու֊թե֊ամբ ոչ թէ հայ ժո֊ղո֊վուր֊դը, այլ հա֊մայն մարդ֊կու֊թիւ֊նը մեծ կո֊րուստ ու֊նե֊ցաւ:

֊ՀԱՅԿ ՃՈ֊ԼՈ֊ԼԵ֊ԱՆ.- Հ.֊Մ.Ը.Մ.-ի հիմ֊նա֊դիր֊նե֊րէն Յ. Ճ. Սի֊րու֊նի֊ի եւ ն֊շա֊նա֊ւոր մարմ֊նամ֊շակ-լու֊սան֊կա֊րիչ Գ֊րի֊գոր Ճո֊լո֊լե֊ա֊նի (Ա֊րաքս) կրտ֊սեր եղ֊բայ֊րը:
֊Հայկ ծ֊նած է 1893-ին: Նախ֊նա֊կան եւ ե֊րկրոր֊դա֊կան կր֊թու֊թիւ֊նը ս֊տա֊ցած է ,Է֊սայե֊անե, ,֊Կեդ֊րո֊նա֊կանե եւ ,Ար֊դիե վար֊ժա֊րան֊նե֊րուն մէջ:֊
Ան փոքր տա֊րի֊քէն նո֊ւի֊րո֊ւած է մար֊զա֊կան կեան֊քին: Մաս֊նա֊ւո֊րա֊բար հե֊տե֊ւած է ֆութ֊պո֊լի եւ դաշ֊տային խա֊ղե֊րու: Ե֊ղած է ,Ա֊րաքսե եւ ,֊Տորքե մար֊զա֊կան մի֊ու֊թե֊անց սիւ֊նե֊րէն մէ֊կը: Մաս֊նակ֊ցած է պա֊տե֊րազ֊մէն ա֊ռաջ տե֊ղի ու֊նե֊ցած հայ֊կա֊կան ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան խա֊ղե֊րուն, ո֊ւր ե֊ղած է ֆութ֊պո֊լի ա֊ստ֊ղե֊րէն:
֊Հայկ մեկ֊նած է Կա֊րին` խ֊ճու֊ղի֊նե֊րու շի֊նու֊թեամբ զ֊բա֊ղող ֆ֊րան֊սա֊կան ըն֊կե֊րու֊թե֊ան մէջ իբ֊րեւ ե֊րկ֊րա֊չա֊փի օգ֊նա֊կան:
֊Զօ֊րա֊կո֊չի ս֊կիզ֊բը զի֊նո֊ւո֊րագ֊րո֊ւե֊լով իբ֊րեւ ե֊րկ֊րա֊չա֊փի օգ֊նա֊կան` թր֊քա֊կան բա֊նա֊կին մէջ ծա֊ռա֊յած է նախ Կա֊րին, ա֊պա Սե֊բաս֊տի֊ա:
֊Հայկ Ճո֊լո֊լե֊ան 1700 հայ զի֊նո֊ւոր֊նե֊րու հետ մի֊ա֊սին զոհ գ֊նաց Սե֊բաս֊տի֊ոյ մէջ, Շար Գըշ֊լայի կո֊տո֊րա֊ծին, թր֊քա֊կան բա֊նա֊կի մէջ ծա֊ռայող հայ զի֊նո֊ւո֊րա֊կա֊նու֊թե֊ան ս֊պան֊դի ժա֊մա֊նակ:
֊
ՄԵԼ֊ՔՈՆ.- Մաս֊նակ֊ցած է Մուշ-Սա֊սուն շր֊ջա֊նի ի֊նք֊նա֊պաշտ֊պա֊նու֊թե֊ան եւ Թարգ֊ման֊չաց վան֊քի կ֊ռի֊ւին, այդ օ֊րե֊րուն պա֊տա֊նի հե֊րոս Մել֊քոն իր քա֊ջա֊րի կե֊ցո֊ւած֊քով կր֊ցած էր դր֊սե֊ւո֊րել ան֊ձ֊նա֊զո֊հու֊թե֊ան ճշ֊մա֊րիտ ար֊ժէ֊քը: Ս֊կաուտ Մել֊քոն իբ֊րեւ սուր֊հան֊դակ ե֊րբ կը գոր֊ծէր, սահ֊մա֊նին վ֊րայ կը ձեր֊բա֊կա֊լո֊ւի եւ մա֊հո֊ւան կը դա֊տա֊պար֊տո֊ւի Մու֊շի մէջ: Ե֊րբ Մել֊քոն նա֊հա֊տա֊կո֊ւե֊ցաւ ը֊նդ֊հա֊մէ֊նը, 15 տա֊րե֊կան էր:֊

Ե֊ՐՈ֊ՒԱՆԴ Ն֊ՇԱ֊ՆԵԱՆ.- Հիմ֊նա֊դիր Մագ֊րի գիւղի ,֊Սա֊սունե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան մի֊ու֊թե֊ան: Իր ան֊խոնջ ջան֊քե֊րուն շ֊նոր֊հիւ ,֊Սա֊սունե մի֊ու֊թիւ֊նը 1914-ի Պոլ֊սոյ մի֊ջազ֊գային լի֊կի մէջ ֆութ֊պո֊լի ա֊խոյե֊ան հան֊դի֊սա֊ցած էր:
֊Նա֊հա֊տա֊կո֊ւած է նոյն֊պէս Մեծ ե֊ղեռ֊նի օ֊րե֊րուն:
֊
ԳԱ֊ԼՈՒՍՏ ԱՐ֊ԽԱ֊ՆԵ֊ԱՆ.- Ե֊տի Գու֊լէ֊ի որ֊բա֊նո֊ցի սա֊նե֊րէն, խո֊նարհ ն֊կա֊րա֊գի֊րի եւ խո֊նարհ ծա֊գու֊մի տէր ե֊րի֊տա֊սարդ մը: Ան լաւ ֆութ֊պո֊լիստ էր, լուռ գոր֊ծու֊նէ֊ու֊թե֊ամբ մար֊զիկ, չէր ու֊զեր ու֊րիշ֊նե֊րէ փոխ առ֊նո֊ւած յոյ֊սե֊րով ապ֊րիլ:
֊Գոր֊ծէն ե֊տք Գում-Գա֊բո֊ւի եւ Ե֊նի-Գա֊բո֊ւի աղ֊քատ ե֊րի֊տա֊սար֊դու֊թիւ֊նը կը հա֊մախմ֊բէր եւ ա֊նոնց ֆութ֊պոլ կը սոր֊վեց֊նէր, կը քա֊ջա֊լե֊րէր զա֊նոնք` գն֊դակ֊ներ հայ֊թայ֊թե֊լով: Վեր֊ջա֊պէս, կա֊րե֊լին կ֊þը֊նէր իր ազ֊դե֊ցու֊թե֊ան տակ հա֊ւա֊քե֊լու կա֊րե֊լի ե֊ղա֊ծին չափ շատ թի֊ւով ե֊րի֊տա֊սարդ֊ներ, մար֊զան֊քի մա֊քուր ո֊գին եւ խա֊ղե֊րու մէջ ի֊րա֊րու հան֊դէպ ազ֊նիւ գտ֊նո֊ւե֊լու բ֊նու֊թիւ֊նը ար֊մա֊տաց֊նե֊լու հա֊մար:֊
Ար֊խա֊նե֊ան քաջ գի֊տակ֊ցե֊լով, որ ազ֊գի մը զօ֊րու֊թիւ֊նը իր ե֊րի֊տա֊սար֊դու֊թե֊ան մէջ կը կա֊յա֊նայ, ո֊ւս֊տի իր կա֊րե֊լին կ֊þը֊նէր, որ իր ազ֊գին ծա֊ռայէր:
֊Գա֊լուստ աղ֊քատ ե֊րի֊տա֊սարդ֊նե֊րէ կազ֊մած էր ֆութ֊պո֊լի ,Որ֊բա֊նոցե եւ ,Ար֊ծիւե խում֊բե֊րը:
֊Գա֊լուստ Ար֊խա֊նե֊ան հե֊տա֊գային քո֊լէճա֊կան Վահ֊րամ Փա֊փա֊զե֊ա֊նին հետ կազ֊մած էր Վոսփորի ,Ար֊տա֊ւազդե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան ա֊կում֊բի ,֊Կե֊տիկ փա֊շաե-ի մաս֊նա֊ճիւ֊ղը:
1914-ին, պա֊տե֊րազ֊մի հռ֊չա֊կու֊մէն ե֊տք, ե֊րբ հա֊յու֊թե֊ան ճա֊կա֊տագ֊րին խոր եւ ա֊րիւ֊նոտ փո֊սե֊րը ան֊մեղ֊նե֊րու դի֊ակ֊նե֊րը կը լեց֊նէ֊ին, թուրք ճի֊րան֊նե֊րէն չէր խու֊սա֊փեր բ֊նա֊կա֊նա֊բար մար֊զիկ կամ ո֊րբն ալ: Արդա֊րեւ, Գա֊լուստ Ար֊խա֊նեան ալ իր ժո֊ղո֊վուր֊դին ճա֊կա֊տագ֊րին հե֊տե֊ւե֊լով` կը ղր֊կո֊ւի Սու֊րի֊ոյ Տէր Զօ֊րի ա֊նա֊պատ֊նե֊րը, ա֊նոր հետ էր նաեւ այլ հայ ո֊րբ փոք֊րիկ մը` Ազ֊նիւ Գա֊լուս֊տը, որ շատ լաւ գի֊տէր` ի֊՛նչ ը֊սել է ան֊տէր ան֊տի֊րա֊կան ո֊րբ մը ըլ֊լալ, ո֊ւս֊տի տա֊րագ֊րու֊թե֊ան մէջ ա֊մէն տան֊ջանք ու տա֊ռա֊պանք ա֊չք ա֊ռած, հա֊կա֊ռակ ա֊նոր որ ի֊նք ար֊դէն ու֊տե֊լու չոր հաց չու֊նէր, ա֊մէն մի֊ջո֊ցի դի֊մե֊լով, պա֊տառ մը հաց կը ճա֊րէր այդ փոք֊րի֊կին հա֊մար: Բայց ափ֊սո՜ս, դժ֊բախ֊տա֊բար Տէր Զօ֊րի մէջ Գա֊լուստն ալ մար֊դան֊ման գա֊զան֊նե֊րու` թուր֊քե֊րու կեր դար֊ձաւ եւ նա֊հա֊տա֊կո֊ւե֊ցաւ:

ՅՈՎ֊ՀԱՆ֊ՆԷՍ ԳՈ֊ՐԵ֊ԱՆ (Օ֊վիկ).- Պոլ֊սոյ ,֊Ռո֊պերթե քո֊լէճի ու֊սա֊նող֊նե֊րէն էր: Ան լա֊ւա֊գոյն աթ֊լէթ եւ ֆութ֊պո֊լիստ էր: Ա. Հա֊մաշ֊խար֊հային պա֊տե֊րազ֊մին զոհ գ֊նաց Թիֆ֊լի֊սի մէջ:

ՎԱՐ֊ԴԵ֊ՎԱՌ Ե֊Ա֊ՓՈՒ֊ՃԵ֊ԱՆ.- Բ֊նիկ հա֊ճըն֊ցի: Տար֊սո֊նի Ա֊մե֊րի֊կե֊ան քո֊լէ֊ճի բարձ֊րա֊գոյն կար֊գի ու֊սա֊նող֊նե֊րէն եւ նոյն ու֊սում֊նա֊րա֊նի մար֊զա֊կան ո֊գին: Հայ մարմ֊նակր֊թա֊կան աշ֊խար֊հին մէջ կա֊րե֊ւոր դե֊րա֊կա֊տար: ֊Վար֊դե֊վառ, աք֊սո֊րո֊ւե֊լով. նա֊հա֊տա֊կո֊ւած է Տէր Զօ֊րի մէջ:

֊ԳԷ֊ՈՐԳ ՔԷՐԷՍԹԷՃԵԱՆ.- Մագ֊րի գիւ֊ղին ,֊Սա֊սունե մարմ֊նա֊մար֊զա֊կան մի֊ու֊թե֊ան հիմ֊նա֊դիր֊նե֊րէն եւ ֆութ֊պո֊լիստ ն֊շա֊նա֊ւոր յետ֊սա֊պահ. զոհ գա֊ցած է Մեծ ե֊ղեռ֊նի պա֊տե֊րազ֊մին:֊

Ա֊ՒԵ֊ՏԻՍ ԱՅ֊ՃԵ֊ԱՆ.- Զար֊գա֊ցած եւ ու֊սե֊ալ ե֊րի֊տա֊սարդ մը: Ծ֊նած է 1892-ին, Ա֊րաբ֊կիր: Նախ֊նա֊կան եւ ե֊րկ֊րոր֊դա֊կան կր֊թու֊թիւ֊նը ս֊տա֊ցած է Խար֊բեր֊դի ֆ֊րան֊սա֊կան քո֊լէ֊ճին մէջ, որ֊մէ ե֊տք ան֊ցած է Կ. Պո֊լիս եւ ա֊ւար֊տած` օս֊մա֊նե֊ան հա֊մալ֊սա֊րա֊նի ու֊սո֊ղու֊թե֊ան ճիւ֊ղը, 1914-ին: Հա֊կա֊ռակ ա֊րաբ֊կիր֊ցի ըլ֊լա֊լուն` սա֊տա֊րած էր Խար֊բեր֊դի մար֊զա֊կան շարժ֊ման եւ Պոլ֊սոյ մէջ մաս կազ֊մած էր ,֊Տորքե մարմ֊նակր֊թա֊կան մի֊ու֊թե֊ան: Ան Պիթ֊լի֊սի մէջ բ֊նա֊կու֊թիւն հաս֊տա֊տե֊լով` իբ֊րեւ ու֊սու֊ցիչ կ֊þաշ֊խա֊տէր թր֊քա֊կան վար֊ժա֊րա֊նի մէջ: Նա֊հա֊տա֊կուած է 1915-ին, տե֊ղա֊հա֊նու֊թե֊ան:
֊
ԶԱՐ֊ՄԱՅՐ-ՊՕ֊ՂՈՍ ԱՅ֊ՃԵ֊ԱՆ.- Ծ֊նած է Մարտ 1897-ին, Ս֊կիւ֊տար, Ի֊ճա֊տի֊է: Նախ֊նա֊կան կր֊թու֊թիւն ս֊տա֊ցած է թա֊ղի ազ֊գային վար֊ժա֊րա֊նին մէջ, ա֊ւար֊տե֊լէ ե֊տք յա֊ճա֊խած է Նոր Դպ֊րոց, ո֊ւր֊կէ շր֊ջա֊նա֊ւարտ ե֊լած է 1914-ին` իբ֊րեւ վար֊ժա֊րա֊նին ա֊ռա֊ջին եւ յա֊ջո֊ղա֊գոյն շր֊ջա֊նա֊ւարտ֊նե֊րէն մէ֊կը: Ու֊շիմ, աշ֊խա֊տա֊սէր, պար֊տա֊ճա֊նաչ, քա֊ղա֊քա֊վար, ազ֊նիւ սիրտ ու հո֊գի կը կ֊րէր եւ ա֊ռա֊քի֊նու֊թիւն֊նե֊րու մարմ֊նա֊ցումն էր: Սի֊րած ու յար֊գած է իր ըն֊կեր֊ներն ու դաս֊տի֊ա֊րակ֊նե֊րը: Վար֊ժա֊րա֊նին մէջ մաս֊նա֊ւոր յատ֊կու֊թիւն ցոյց տո֊ւած է գե֊ղա֊րո֊ւես֊տի եւ մարմ֊նակր֊թան֊քի: Եր֊կար ա֊տեն մաս կազ֊մած է Կո֊մի֊տաս վար֊դա֊պե֊տի ե֊րգ֊չա֊խում֊բին եւ իբ֊րեւ սի֊րո֊ղա֊կան ն֊կա֊րիչ` ար֊տադ֊րած է լաւ ն֊կար֊ներ:
֊Պօ֊ղոս Այ֊ճե֊ան ե֊ղած է Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊ա֊նի ա֊շա֊կերտ֊նե֊րէն, մեծ դե֊րա֊կա֊տար` Նոր Դպ֊րո֊ցի եւ այլ դպ֊րոց֊նե֊րու մէջ ս֊կաու֊տա֊կան շարժ֊ման տա֊րած֊ման մէջ: Մաս֊նակ֊ցած է նաեւ ,֊Տորքե մարմ֊նակր֊թա֊կան մի֊ու֊թե֊ան:
֊Հա֊մաշ֊խար֊հային պա֊տե֊րազ֊մի ա֊ռա֊ջին տա֊րին պաշ֊տօ֊նա֊վա֊րած է իբ֊րեւ ու֊սու֊ցիչ Նոր Դպ֊րո֊ցի մէջ: Ա֊պա թր֊քա֊կան բա֊նա֊կին մէջ ծա֊ռա֊յած է իբ֊րեւ թարգ֊ման եւ մին֊չեւ Ռու֊մա֊նի֊ոյ լեռ֊նե֊րը մեկ֊նե֊ցաւ ծա֊ռայե֊լու: 1917-ին ան վե֊րա֊դար֊ձաւ ֆի֊զի֊քա֊պէս քայ֊քայո֊ւած ու այ֊լեւս չ֊կա֊րո֊ղա֊ցաւ վե֊րագտ֊նել իր ա֊ռողջ կազ֊մը` յա֊ւի֊տե֊նա֊պէս բաժ֊նո֊ւե֊լով իր սի֊րե֊լի֊նե֊րէն:

֊ՂԱ֊ԶԱ֊ՐՈՍ ԳՈՒՅՈՒՄ֊ՃԵ֊ԱՆ.- Սա֊նա֊սա֊րե֊ան վար֊ժա֊րա֊նի շր֊ջա֊նա֊ւարտ, Չմշ֊կա֊ծա֊գի մեր֊ձա֊կայ Ո֊ւչ֊պե֊կի գիւ֊ղի վար֊ժա֊րա֊նի մար֊զան֊քի ու֊սու֊ցիչ:

֊ԳԷ֊ՈՐԳ ԹԵՐ֊ՃԻ֊ՄԱ֊ՆԵ֊ԱՆ.- Ա֊ռա֊ջին Հայ֊կա֊կան Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան խա֊ղե֊րու կազ֊մա֊կեր֊պիչ֊նե֊րէն:

֊ՊՕ֊ՂՈՍ ԶԵ֊ՆԷ֊Ե֊ԱՆ.- Ս֊կաու֊տա֊կան շարժ֊ման ներ֊կա֊յա֊ցու֊ցիչ֊նե֊րէն:

֊ԽԱ֊ՉԻԿ.- Վա֊նե֊ցի, հայ֊կա֊կան բա֊նա֊կի մաք֊րա֊մա֊քուր զի֊նո֊ւոր֊նե֊րէն, ըն֊կեր֊նե֊րուն կող֊մէ Ա֊ռիւծ մակ֊դի֊րը ս֊տա֊ցած: Ն֊շա֊նա֊ւոր ֆութ֊պո֊լիստ էր, զոհ գ֊նաց հայ եւ թուրք պա֊տե֊րազ֊մին:
֊Վե֊րոն֊շե֊ալ ա֊նուն֊նե֊րէն զատ կ֊þար֊ժէ ն֊շել, որ բ֊նա֊կա֊նա֊բար կան նա֊հա֊տա֊կո֊ւած բազ֊մա֊թիւ մար֊զիկ֊ներ, ո֊րոնց ա֊նուն֊նե֊րը դժ֊բախ֊տա֊բար ան֊հա֊սա֊նե֊լի ե֊ղած են մե֊զի: Օ֊րի֊նակ, Սե֊բաս֊տի֊ոյ ,֊Պար֊թեւե ա֊կում֊բի 1900-ա֊կան֊նե֊րու թե֊թեւ աթ֊լե֊թի մար֊զիկ֊նե֊րուն մեծ մա֊սը զոհ դար֊ձաւ Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թեան, կամ` Այն֊թա֊պի ,֊Հա֊մա֊զասպե ֆութ֊պո֊լի խում֊բի ան֊դամ֊ներ, ո֊րոնք նոյն֊պէս ի֊րենց այն ըն֊կեր֊նե֊րուն ճա֊կա֊տա֊գի֊րը ու֊նե֊ցան եւ զոհ գա֊ցին Մեծ ե֊ղեռ֊նին:
1914-1918 Ա. Հա֊մաշ֊խար֊հային պա֊տե֊րազ֊մի տա֊րի֊նե֊րուն ս֊տեղ֊ծո֊ւած ա֊ւան֊դու֊թիւն֊նե֊րը Մեծ ե֊ղեռ֊նի պատ֊ճա֊ռով ը֊նդ֊հա֊տո֊ւած են, սա֊կայն Մուտ֊րո֊սի զի֊նա֊դա֊դա֊րէն ե֊տք, 1918 Նոյեմ֊բեր 1-ին ս֊տեղ֊ծո֊ւած է Հայ մարմ֊նակր֊թա֊կան ը֊նդ֊հա֊նուր մի֊ու֊թիւ֊նը (Հ֊.Մ.Ը.Մ.), ո֊րուն հիմ֊նա֊դիր֊նե֊րը ե֊ղած են` Գ֊րի֊գոր եւ Լե֊ւոն Յա֊կո֊բե֊ան եղ֊բայր֊նե֊րը, Տիգ֊րան Խոյե֊ա֊նը, Հայկ Ճիզ֊մէ֊ճե֊ա֊նը, Վահ֊րամ Ս. Փա֊փա֊զե֊ա֊նը, Քար֊լօ Շա֊հի֊նե֊ա֊նը, Յա֊կոբ Ճ. Սի֊րու֊նին, Բիւ֊զանդ Կէ֊օ֊զիւ֊պէ֊օյիւ֊քե֊ա֊նը եւ Գ֊րի֊գոր Մեր֊ճա֊նո֊ֆը. վե֊րոյի֊շե֊ալ֊նե֊րը կազ֊մե֊ցին ա֊ռա֊ջին խա֊րիս֊խը` իբ֊րեւ կեդ֊րո֊նա֊կան վար֊չու֊թիւն, քա֊նի մը բա֊ցա֊կա֊ներ կ֊ցե֊լով ի֊րենց, ի֊նչ֊պէս` Յ. Հինդ֊լե֊ա֊նը, Ժ. Խո֊րա֊սան֊ճե֊ա֊նը եւ այլն: Մի֊ու֊թե֊ան ն֊պա֊տա֊կը զի֊նա֊դա֊դա֊րէն ե֊տք վե֊րա֊դար֊ձող հա֊յու֊թե֊ան, յատ֊կա֊պէս ե֊րի֊տա֊սար֊դու֊թե֊ան եւ որ֊բե֊րու հա֊մախմ֊բումն էր: Տ֊պա֊գիր օր֊կա֊նը ,֊Հայ ս֊կաուտե հան֊դէսն էր (խմ֊բա֊գիր` Կա֊րօ Ու֊շագ֊լե֊ան):
֊Տե֊ղին է ն֊շել, որ Հայ Մարմ֊նակր֊թա֊կան Ը֊նդ֊հա֊նուր Մի֊ու֊թիւ֊նը իր ս֊տեղծ֊ման ա֊ռա֊ջին օ֊րն ի֊սկ ար֊դէն զօ֊րա֊շար֊ժի են֊թար֊կած էր իր շար֊քե֊րը` խ֊նա֊մե֊լու հա֊մար հա֊զա֊րա֊ւոր հայ փոք֊րիկ որ֊բեր: Ղա֊լա֊թի֊ոյ (Կա֊լա֊թա) ե֊կե֊ղեց֊ւոյ շր֊ջա֊փա֊կին եւ Ս֊կիւ֊տա֊րի մէջ ա֊նոնք հիմ֊նե֊ցին Ա֊ՌԱ֊ՋԻՆ Ձ֊ՐԻ ԴԵ֊ՂԱ֊ՐԱ֊ՆԸ եւ ՇԱՐ֊ԺՈՒՆ ՀԻ֊ՒԱՆ֊ԴԱ֊ՆՈ֊ՑԸ, Հ֊.Մ.Ը.Մ.-ա֊կան֊ներ այդ աշ֊խա֊տան֊քին հա֊մար լ֊ծո֊ւած են եւ ա֊մէն ջանք ի ս֊պաս դ֊րո֊ւած` այդ գոր֊ծի յա֊ջո֊ղու֊թե֊ան: Եր֊կու ամ֊սո֊ւան ըն֊թաց֊քին 1500 գաղ֊թա֊կան հի֊ւանդ֊ներ խ֊նա֊մո֊ւած են: Հ.֊Մ.Ը.Մ.-ի ա֊ռա֊ջին Կեդ֊րո֊նա֊կան վար֊չու֊թե֊ան ա֊ռա֊ջին տե֊ղե֊կա֊գի֊րը Նոյեմ֊բեր 1, 1918-էն Հոկ֊տեմ֊բեր 1, 1919 ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նը կ֊þընդգր֊կէ: Որ֊բա֊հա֊ւա֊քի եւ խ֊նա֊մա֊տա֊րու֊թե֊ան աշ֊խա֊տան֊քի հա֊մար ա֊ռա֊ջին ի֊րա֊գոր֊ծու֊մը ե֊ղած է, ե֊րբ 1920-ին Ս. Զատ֊կո֊ւան տօ֊նին ա֊ռի֊թով, Պոլ֊սոյ թա֊ղե֊րը ո֊ղո֊ղո֊ւած է֊ին տա֊րա֊զա֊ւոր Հ.֊Մ.Ը.Մ.-ա֊կան ,֊ՆՈՐ ԲՈՂ֊ԲՈՋ֊ՆԵՐե-ը: Օ֊րո֊ւան բաժ֊նո֊ւած քո֊քարթ֊նե֊րու վեր֊տա֊ռու֊թիւնն էր` ,ՅԻ֊ՇԵՆՔ ՄԵՐ ՈՐ֊ԲԵ֊ՐԸե: Հայ ժո֊ղո֊վուր֊դը յի֊շեց իր որ֊բե֊րը եւ իր կա֊րե֊լին ը֊րաւ:
Հ.Մ.Ը.Մ. վե֊րա֊կանգ֊նեց ա֊ւան֊դոյ֊թը եւ 1919-1922 կազ֊մա֊կեր֊պեց Հայ֊կա֊կան Ո֊ղիմ֊պի֊ա֊կան խա֊ղեր: Այ֊սօր Հ֊.Մ.Ը.Մ.-ը աշ֊խար֊հի տա֊րած֊քին ու֊նի 100-է ա֊ւե֊լի մաս֊նա֊ճիւ֊ղեր:
֊Վեր֊ջա֊պէս, Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին, հայ մար֊զիկ֊նե֊րէ բա֊ցի, բ֊նաջն֊ջու֊մի եւ կո֊րուս֊տի մատ֊նո֊ւե֊ցան բազ֊մա֊թիւ հայ֊կա֊կան մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներ, մար֊զա֊կան ըն֊կե֊րու֊թիւն֊ներ, մար֊զա֊կան կա֊ռոյց֊ներ, մար֊զա֊կան հան֊դէս֊ներ, խմ֊բագ֊րա֊տու֊ներ, մար֊զա֊դաշ֊տեր եւ այլն: Կո֊ղոպ֊տո֊ւե֊ցան եւ իւ֊րա֊ցո֊ւե֊ցան ա֊ռաջ֊նա֊կարգ մար֊զիկ֊նե֊րու ա֊խոյե֊ա֊նա֊կան ար֊ժէ֊քա֊ւոր շ֊քան֊շան֊նե֊րը, մե֊տալ֊նե֊րը, բա֊ժակ֊նե֊րը ու վա֊ւե֊րա֊թուղ֊թե֊րը, նաեւ` մար֊զա֊կան սար֊քա֊ւո֊րում֊նե֊րը:
Թր֊քա֊կան բռ֊նա֊կա֊լու֊թե֊ան ցե֊ղաս֊պա֊նա֊կան քա֊ղա֊քա֊կա֊նու֊թիւ֊նը, ի֊նչ֊պէս քաջ գի֊տենք, ը֊նդ֊գր֊կեց Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան բո֊լոր հա֊յաբ֊նակ վայ֊րե֊րը: Հե֊տե֊ւա֊բար նաեւ հա֊զա֊րա֊ւոր հայ մար֊զիկ֊նե֊րու բ֊նաջն֊ջու֊մը ի֊րա֊գոր֊ծո֊ւե֊ցաւ թէ՛ ի֊րենց բ֊նա֊կած վայ֊րե֊րուն մէջ, թէ՛ բռ֊նա֊գաղ֊թի ճա֊նա֊պարհ֊նե֊րուն եւ թէ՛ աք֊սո֊րա֊վայ֊րե֊րու մէջ, Մի֊ջա֊գետ֊քի ա֊նա֊պատ֊նե֊րուն մէջ, յատ֊կա֊պէս` Տէր Զօր, Ռաս Ո֊ւլ Այն, Մար֊կա֊տէ, Շատ֊տա֊տէ: Մա֊զա֊պուրծ փր֊կո֊ւած֊նե֊րը բ֊նա֊կու֊թիւն հաս֊տա֊տած են տար֊բեր եր֊կիր֊նե֊րու մէջ:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին նա֊հա֊տա֊կո֊ւած կամ այդ ճամ֊բուն վ֊րայ այլ-այլ պատ֊ճառ֊նե֊րէ մա֊հա֊ցած մար֊զիկ֊նե֊րու թո֊ւային պատ֊կեր մը յայտ֊նա֊բե֊րե֊լու հա֊մար թո֊ւա֊բա֊նա֊կան նոյ֊նիսկ պարզ հա֊շիւ մը կր֊նայ ե֊րե֊ւան հա֊նել ա֊նոց թի֊ւը մօ֊տա֊ւո֊րա֊պէս: Այս֊պէս, օ֊րի֊նակ, հայ֊կա֊կան շուրջ 100 մար֊զա֊կան ա֊կումբ֊ներ ե֊րբ կը գոր֊ծէ֊ին ամ֊բողջ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան տա֊րած֊քին եւ այդ ա֊կումբ֊նե֊րէն ա֊մէն մէ֊կը ե֊թէ 20 մար֊զիկ ու֊նե֊նար (տ֊րո֊ւած թի֊ւէն ա֊ւե֊լին կար) ար֊դէն ը֊նդ֊հա֊նուր գու֊մա֊րը կ֊՛ը֊նէ 2000. սա֊կայն մեր ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թե֊նէն ի յայտ կու գար, որ թի֊ւը աս֊կէ մեծ էր եւ ա֊նոնց կէ֊սէն ա֊ւե֊լին ս֊տոյգ նա֊հա֊տա֊կո֊ւած է, բայց ա֊նոնց ա֊նուն֊նե֊րը, ափ֊սո՜ս, ան֊գ֊տա֊նե֊լի են մե֊զի:

֊ՎԵՐՋԱԲԱՆ
,֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին նա֊հա֊տա֊կո֊ւած եւ մա֊հա֊ցած հայ մար֊զիկ֊նե֊րըե ու֊սում֊նա֊սի֊րա֊կան այս աշ֊խա֊տան֊քը եզ֊րա֊կաց֊նե֊լով` կ֊þընդգ֊ծենք, որ ե֊րիտ֊թուր֊քե֊րուն կազ֊մա֊կեր֊պած դ֊ժո֊խային ս֊պան֊դի զո֊հեր դար֊ձան ա֊րեւմ֊տա֊հայ մար֊զիկ֊նե֊րը նաեւ, ո֊րոնք ոչ մի֊այն մեծ ա֊ւանդ ու֊նին հայ ժո֊ղո֊վուր֊դի հա֊րուստ մար֊զաշ֊խար֊հին մէջ, այ֊լեւ վիթ֊խա֊րի ծա֊ռա֊յու֊թիւն֊ներ մա֊տու֊ցած է֊ին Թուր֊քի֊ոյ մար֊զա֊կան աշ֊խար֊հի զար֊գա֊ցու֊մին:
֊Մեր ու֊սում֊նա֊սի֊րու֊թիւ֊նը կա֊տա֊րե֊լա֊գոր֊ծե֊լու հա֊մար թէ֊եւ հե֊տա֊զօ֊տա֊կան մեծ աշ֊խա֊տանք տա֊րինք` պրպ֊տե֊լով բազ֊մա֊թիւ փաս֊տա֊թուղ֊թեր, լու֊սան֊կար֊ներ, մար֊զա֊կան պար֊բե֊րա֊կան֊ներ եւ այլ ան֊տիպ աղ֊բիւր֊ներ, ի֊նչ֊պէս նաեւ` Մեծ ե֊ղեռ֊նէն վե֊րապ֊րող֊նե֊րու կա֊րե֊ւո֊րա֊գոյն վ֊կա֊յու֊թիւն֊ներ, որ ե֊րե֊ւան հա֊նենք բազ֊մա֊թիւ նա֊հա֊տակ մար֊զիկ֊նե֊րու ա֊նուն֊ներ, սա֊կայն դժ֊բախ֊տա֊բար կա֊րե֊լի չե֊ղաւ մար֊զիկ֊նե֊րու ան֊հա֊տա֊կան կեն֊սագ֊րու֊թիւն֊նե֊րու ա֊ռու֊մով ա֊ւե֊լի ամ֊բող֊ջա֊կան ա֊նո֊ւա֊նա֊ցանկ մը ե֊րե֊ւան յայտ֊նա֊բե֊րել ար֊խիւ֊նե֊րու չ֊գո֊յու֊թե֊ան պատ֊ճա֊ռով:
֊Մեր կար֊գին, կր֊ցանք աչ֊քէ ան֊ցը֊նել նա֊հա֊տակ ե֊րե֊ւե֊լի եւ կամ այլ ան֊ձ֊նա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րու կեն֊սագ֊րու֊թիւն֊նե֊րը, ո֊րոնք թուղ֊թին յանձ֊նո֊ւած է֊ին վե֊րապ֊րող֊նե֊րու կամ հե֊տա֊գային ա֊նոնց պա֊րա֊գա֊նե֊րուն կամ հա֊րա֊զատ֊նե֊րուն կող֊մէ` իբ֊րեւ զոհ ու ա֊կա֊նա֊տես Մեծ Ե֊ղեռ֊նին, որ թուղ֊թին յանձ֊նո֊ւած է բո֊րե֊նա֊կերպ թուր֊քե֊րու կա֊տա֊րած լր֊բու֊թիւն֊ներն ու ոճ֊րա֊գոր֊ծու֊թիւն֊նե֊րը:֊
Այս ու֊սում֊նա֊սի֊րա֊կան աշ֊խա֊տան֊քը եզ֊րա֊կաց֊նե֊լով` պէտք է ը֊սել, որ Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան մէջ մար֊զա֊կան աշ֊խար֊հի մեծ ջա֊տա֊գով Շա֊ւարշ Ք֊րի֊սե֊անն ու ա֊նոր հայ ըն֊կե֊րա֊կից֊նե֊րը 1915-ի Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին թուր֊քե֊րը բո֊լորն ալ ան֊խ֊նայ եւ ան֊խ֊տիր ս֊պան֊նե֊ցին: Այս֊պէս վար֊ձատ֊րած են ե֊րախ֊տա֊մոռ օս֊ման֊նե֊րը, նաեւ հայ ա֊կա֊նա֊ւոր մար֊զիկ֊նե֊րը:֊
Ար֊դա֊րեւ, թուր֊քը 1.5 մի֊լի֊ոն զոհ խ֊լած է հայ ժո֊ղո֊վուր֊դի զա֊ւակ֊նե֊րէն, ու մին֊չեւ այ֊սօր կը մեր֊ժէ խոս֊տո֊վա֊նիլ իր ո֊ճի֊րը եւ հա֊տու֊ցում կա֊տա֊րել զո֊հին:
֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը ըլ֊լա֊լով Հայ Դատի մէկ բա֊ղադ֊րիչ օ֊ղա֊կը, հե֊տե֊ւա֊բար, Հայ Դատի պայ֊քա֊րը ա֊մէ֊նօ֊րե֊այ ապ֊րում է, հայօ֊րէն ապ֊րե֊լու, հայօ֊րէն գոր֊ծե֊լու ու կամք պա֊հան֊ջող հա֊ւատք: Ո֊ւս֊տի, Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան 100-ա֊մե֊ա֊կի ա֊ռի֊թով ,֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժա֊մա֊նա֊կաշր֊ջա֊նին նա֊հա֊տա֊կո֊ւած եւ մա֊հա֊ցած հայ մար֊զիկ֊նե֊րըե աշ֊խա֊տու֊թիւ֊նը թող պա֊հան֊ջա֊տի֊րու֊թե֊ան մէկ օ֊ղա֊կը սե֊պո֊ւի, ի֊սկ միւս կող֊մէ` սր֊բա֊դա֊սո֊ւած նա֊հա֊տակ֊նե֊րու, այս պա֊րա֊գային նա֊հա֊տակ, թա֊ղո֊ւած ու ան֊թաղ, ա֊նո֊ւա֊նի թէ ա֊նա֊նուն մար֊զիկ սուր֊բե֊րու շի֊րիմ֊նե֊րուն թող ծաղ֊կեպ֊սակ ըլ֊լայ:
֊Մենք կը շա֊րու֊նա֊կենք աշ֊խա֊տիլ յա֊նուն ճշ֊մար֊տու֊թե֊ան, յի֊շո֊ղու֊թե֊ան եւ ար֊դա֊րու֊թե֊ան:

ԵՒՐՈՊԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԲԱՆԱՁԵՒԸ՝ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ
ա֊նու֊թիւ֊նը դա֊տա֊պար֊տող բա֊նա֊ձեւ մը պատ֊րաս֊տած է: Բա֊նա֊ձե֊ւը կը բաղկա֊նայ ի֊նը կէ֊տե֊րէ:
Ն֊շենք թէ բա֊նա֊ձե֊ւին ա֊րե֊ւե֊լա֊հայե֊րէն թարգ֊մա֊նու֊թիւ֊նը հաս֊տա֊տո֊ւած է Ե.Ժ.Կ.ի կող֊մէ, հե֊տե֊ւա֊բար լոյս կ֊þըն֊ծայենք բա֊նա֊ձե֊ւը ամ֊փո֊փոխ.-

֊Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը
Եւ Եւ֊րո֊պա֊կան Ար֊ժէք֊նե֊րը
֊
Եւ֊րո֊պա֊կան Ժո֊ղովր֊դա֊կան Կու֊սակ֊ցու֊թիւ֊նը վե֊րա֊հաս֊տա֊տում է Հայոց Ցե֊ղաս֊պանու֊թե֊ան եւ հայ ժո֊ղովր֊դի բռ֊նի տե֊ղա֊հան֊ման փաս֊տը, դա֊տա֊պար֊տում է այն Ցեղաս֊պա֊նու֊թե֊ան հա֊րիւ֊րե֊րորդ տա֊րե֊լի֊ցի՝ Ապ֊րի֊լի 24¬ի նա֊խօ֊րէ֊ին:
1.- Մենք դա֊տա֊պար֊տում ե֊նք հայ ժո֊ղովր֊դի հան֊դէպ ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան գոր֊ծո֊ղու֊թիւն֊ները, ո֊րոնք ծ֊րագ֊րո֊ւել եւ մշ֊տա֊պէս չա֊րա֊կա֊մօ֊րէն ի֊րա֊կա֊նա֊ցո֊ւել են Օս֊մա֊նե֊ան Կայս֊րու֊թե֊ան եւ Թուր֊քի֊այի այլ ռե֊ժիմ֊նե֊րի կող֊մից 1894-1924թթ.: Դ֊րանք են հայ֊րե֊նազր֊կու֊մը, ոճ֊րա֊գոր֊ծու֊թիւն֊նե֊րը եւ էթնիկ գոր֊ծօ֊նով պայ֊մա֊նա֊ւո֊րո֊ւած բ֊նաջն֊ջում֊նե֊րը, ո֊րոնք ո֊ւղ֊ղո֊ւած է֊ին հայ֊կա֊կան բ֊նակ֊չու֊թե֊ան եւ ն֊րա մ֊շա֊կու֊թային ժա֊ռան֊գու֊թե֊ան ո֊չն֊չաց֊մանը: Ի֊նչ֊պէս նաեւ ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ժխ֊տու֊մը, պա֊տաս֊խա֊նա֊տո֊ւու֊թիւ֊նից խու֊սա֊փելու եւ ի֊րա֊կանա֊ցո֊ւած ոճ֊րա֊գոր֊ծու֊թիւն֊նե֊րը մո֊ռա֊ցութե֊ան մատ֊նե֊լու կամ ար֊դա֊րաց֊նե֊լու փոր֊ձե֊րը՝ ո֊րա֊կե֊լով դ֊րանք որ֊պէս շա֊րու֊նա֊կական յան֊ցա֊գոր֊ծու֊թիւն եւ նոր ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւն֊ներ խ֊րա֊խու֊սե֊լու մի֊տում:
2.- Մենք յար֊գան֊քի տուրք ե֊նք մա֊տու֊ցում 1915 թո֊ւա֊կա֊նի Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան մէ֊կու֊կէս մի֊լի֊ոն ան֊մեղ զո֊հե֊րի յի֊շա֊տա֊կին եւ ե֊րախ֊տա֊գի֊տու֊թե֊ամբ խո֊նարհ֊ւում ե֊նք նա֊հա֊տա֊կո֊ւած, ի֊նչ֊պէս նաեւ փր֊կո֊ւած հե֊րոս֊նե֊րի առ֊ջեւ, ով֊քեր պայ֊քա֊րել են կե֊ան֊քի եւ մարդ֊կային ար֊ժա֊նա֊պա֊տո֊ւու֊թե֊ան պահ֊պան֊ման հա֊մար: Ա֊ւե֊լին, մենք ըն֊դու֊նում ե֊նք, որ Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան հե֊տե֊ւան֊քով բ֊նաջնջ֊ման եւ բռ֊նի տե֊ղա֊հանման են են֊թար֊կո֊ւել ոչ մի֊այն հայե֊րը, այլ նաեւ Պոն֊տո֊սի յոյ֊նե֊րը եւ ա֊սո֊րի֊նե֊րը: Մենք յար֊գում ե֊նք նաեւ ն֊րանց յի֊շա֊տա֊կը:
3.- Մենք մի֊ա֊նում եւ մե֊ծա֊պէս ա֊ջակ֊ցում ե֊նք հայ ժո֊ղովր֊դի մի֊ջազ֊գային պայ֊քա֊րին, ո֊րը տար֊ւում է ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւն֊նե֊րի կանխ֊ման, ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան են֊թար֊կո֊ւած ժո֊ղո֊վուրդ֊նե֊րի ի֊րա֊ւունք֊նե֊րի վե֊րա֊կանգն֊ման, ամ֊րագր֊ման եւ պատ֊մա֊կան ար֊դարու֊թե֊ան հաս֊տատ֊ման հա֊մար:
4.- Կոչ ե֊նք ա֊նում Թուր֊քի֊ային՝ հե֊տե֊ւե֊լու յետ-պա֊տե֊րազ֊մե֊ան Գեր֊մա֊նի֊այի կող֊մից ցու֊ցա֊բե֊րած բա֊ցա֊ռիկ շի֊տա֊կու֊թե֊ան ու նա֊խա֊ձեռ֊նո֊ղա֊կա֊նու֊թե֊ան օ֊րի֊նա֊կին, պատ֊մու֊թիւ֊նը ըն֊դու֊նե֊լու եւ Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թան եւ դ֊րան հե֊տե֊ւող ու֊նեզրկ֊ման ներ֊կայիս ի֊րա֊կա֊նու֊թիւ֊նը ճա֊նա֊չե֊լու, ի֊նչ֊պէս նաեւ՝ նիւ֊թա֊կան եւ բա֊րո֊յա֊կան հա֊տու֊ցու֊մը ա֊պա֊հո֊վե֊լու գոր֊ծում՝ ի֊րա֊կա֊նաց֊նե֊լով եւ֊րո֊պա֊կան ե֊րկ֊րին վայել քա֊ղա֊քա֊կա֊նու֊թիւն, ո֊րը նե֊րա֊ռում է, բայց չի սահ֊մա֊նա֊փակ֊ւում հայ ժո֊ղովր֊դի վե֊րա֊դառ֊նա֊լու ի֊րա֊ւուն֊քի ե֊րաշ֊խի֊քով եւ կ֊՛ա֊պա֊հո֊վի վե֊րա֊մի֊ա֊ւո֊րումն ի֊րենց ազ֊գային օ֊ճախ֊նե֊րին եւ դ֊րա֊նից բ֊խող ճշ֊մար֊տու֊թե֊ան մի֊ջո֊ցով հաշ֊տու֊թե֊ան հաս֊նե֊լու հ֊րա֊մա֊յա֊կա֊նի ի֊րա֊գործ֊մա֊նը:
5.- Դի֊մում ե֊նք Թուր֊քի֊այի կա֊ռա֊վա֊րու֊թե֊ա֊նը իր ս֊տանձ֊նած օ֊րէնսդ֊րա֊կան պարտա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րը յար֊գե֊լու եւ կե֊ան֊քի կո֊չե֊լու պն֊դու֊մով, նե֊րա֊ռե֊ալ այն դ֊րոյթ֊նե֊րը, ո֊րոնք վե֊րա֊բեր֊ւում են հայ֊կա֊կան մ֊շա֊կու֊թային ժա֊ռան֊գու֊թե֊ան պահ֊պան֊մա֊նը: Մաս֊նա֊ւո֊րա֊պէս այդ հա֊մա֊տեքս֊տում կա֊րե֊ւոր֊ւում է ան֊ցե֊ալ դա֊րում բ֊նաջնջ֊ման կամ ո֊չն֊չաց֊ման են֊թար֊կո֊ւած հայ֊կա֊կան եւ այլ մ֊շա֊կու֊թային ժա֊ռան֊գու֊թիւն֊նե֊րի ման֊րա֊մասն ցու֊ցա֊կագ֊րու֊մը, հ֊նա֊գոյն մեծ քա֊ղաք֊նե֊րի, ե֊կեղե֊ցի֊նե֊րի, դպ֊րոց֊նե֊րի, գե֊րեզ֊մա֊նոց֊նե֊րի եւ Ա֊րեւմ֊տե֊ան Հա֊յաս֊տա֊նում տե֊ղա֊կայո֊ւած այլ պատ֊մա¬մ֊շա֊կութային ար֊ժէք֊նե֊րի վե֊րա֊կանգն֊ման ռազ֊մա֊վա֊րու֊թե֊ան զար֊գաց֊ման հե֊ռա֊հար ն֊պատա֊կով՝ դարձ֊նե֊լով վե֊րոյի֊շե֊ալ հաս֊տա֊տու֊թիւն֊նե֊րից շա֊տե֊րը գոր֊ծող մ֊շա֊կու֊թային եւ կ֊րօ֊նա֊կան կենտ֊րոն֊ներ:
6.- Մենք կոչ ե֊նք ա֊նում Ե.Մ.ին, Եւ֊րո֊պայի Խորհր֊դի ան֊դամ ե֊րկր֊նե֊րին, մի֊ջազ֊գային կազ֊մա֊կեր֊պու֊թիւն֊նե֊րին, բա֊րի կամ֊քի տէր բո֊լոր մարդ֊կանց, ան֊կախ ի֊րենց ազ֊գային եւ կ֊րօ֊նա֊կան պատ֊կա֊նե֊լի֊ու֊թիւ֊նից, մի֊ա֊ւո֊րե֊լու ջան֊քե֊րը պատ֊մա֊կան ար֊դա֊րու֊թիւ֊նը վեր֊կանգ֊նե֊լու եւ Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ան֊մեղ զո֊հե֊րին յար֊գան֊քի ար֊ժա֊նի տուրք մա֊տու֊ցե֊լու գոր֊ծում.
7.- Հա֊շո֊ւի առ֊նե֊լով վե֊րոյի֊շե֊ալ դ֊րոյթ֊նե֊րը՝ Ե.Ժ.Կ.ն կոչ է ա֊նում Թուր֊քի֊ային ձեռ֊նարկե֊լու իր ս֊տանձ֊նած մի֊ջազ֊գային պար֊տա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րի եւ իր որ֊դեգ֊րած եւ֊րո֊պական չա֊փա֊նիշ֊նե֊րին հա֊մա֊պա֊տաս֊խան մի֊ջո֊ցա֊ռում֊ներ.
– Ճա֊նա֊չել եւ դա֊տա֊պար֊տել Օս֊մա֊նե֊ան կայս֊րու֊թե֊ան կող֊մից կա֊տա֊րո֊ւած Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը՝ ս֊թափ գ֊նա֊հա֊տե֊լով սե֊փա֊կան պատ֊մու֊թիւ֊նը եւ յի֊շո֊ղու֊թիւ֊նը՝ յար֊գան֊քի տուրք մա֊տու֊ցե֊լով մարդ֊կու֊թե֊ան դէմ կա֊տա֊րո֊ւած այլ զազ֊րե֊լի ոճ֊րա֊գործու֊թիւն֊նե֊րի զո֊հե֊րի յի֊շա֊տա֊կին:
– Ձե֊ւա֊ւո֊րել ի֊րա֊պէս եւ֊րո֊պա֊կան Թուր֊քի֊ային հա֊մա֊պաս֊տա֊խա֊նող տես֊լա֊կան, ի֊նչպէս նաեւ՝ գոր֊ծո֊ղու֊թիւն֊նե֊րի ծ֊րա֊գիր, ո֊րն իր մէջ նե֊րա֊ռում է խօս֊քի ա֊զա֊տու֊թե֊ա֊նը եւ Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ա֊նը վե֊րա֊բե֊րող հար֊ցե֊րի ա֊զատ բարձ֊րա֊ձայ֊նու֊մը պե֊տական, հա֊սա֊րա֊կա֊կան եւ կր֊թա֊կան հաստա֊տու֊թիւն֊նե֊րի մա֊կար֊դա֊կով, ի֊նչ֊պէս նաեւ կ֊րօ֊նա֊կան եւ մ֊շա֊կու֊թային յու֊շար֊ձան֊նե֊րի վե֊րա֊կանգ֊նու֊մը եւ դ֊րանց յանձնու֊մը հայ֊կա֊կան եւ այլ հա֊մայնք֊նե֊րին:
– Ձեռ֊նար֊կել եր֊կար ս֊պա֊սո֊ւած հայ֊կա֊կան ազ֊գային ժա֊ռան֊գու֊թե֊ան ճա֊նա֊չու֊մը, ո֊րը հիմ֊նուած կը լի֊նի հայ-թր֊քա֊կան յա֊րա֊բե֊րու֊թիւն֊նե֊րի լիա֊կա֊տար կար֊գա֊ւոր֊ման, խարս֊խո֊ւած պատ֊մու֊թեան ըն֊դուն֊ման, կնճ֊ռոտ հար֊ցե֊րի խա֊ղաղ կար֊գա֊ւոր֊ման եւ հայ-թր֊քա֊կան յա֊րա֊բե֊րու֊թիւն֊նե֊րի լի֊ա֊կա֊տար եւ֊րո֊պա֊կա֊նաց֊ման վ֊րայ:
8.- Կոչ ե֊նք ա֊նում Եւ֊րո֊պա֊կան Մի֊ու֊թե֊ա֊նը, Ե.Մ. յանձ֊նա֊ժո֊ղո֊վին, Խորհր֊դին եւ Խորհր֊դա֊րա֊նին, ի֊նչ֊պէս նաեւ ո֊ղջ մի֊ջազ֊գային հան֊րու֊թե֊ա֊նը ի գ֊նա֊հա֊տումն Թուրքի֊այի ս֊տանձ֊նած պար֊տա֊ւո֊րու֊թիւն֊նե֊րին՝ կենտ֊րո֊նաց֊նել ու֊շադ֊րու֊թիւ֊նը ճա֊նաչման եւ մեր ը֊նդ֊հա֊նուր ժա֊ռան֊գու֊թե֊ան վե֊րա֊կանգն֊ման եւ վե֊րա֊հաս֊տատ֊ման վ֊րայ, ը֊նդ֊ս֊մին, ա֊ռա֊ջադ֊րո֊ւած, այ֊նու֊հետեւ ն֊շո֊ւող Ապ֊րի֊լի 24ը հայ֊կա֊կան զո֊հե֊րի յի֊շատա֊կի պաշ֊տօ֊նա֊կան օր ըն֊դու֊նե֊լու, Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թիւ֊նը եւ մար֊դու կող֊մից մար֊դու հան֊դէպ կա֊տա֊րո֊ւող ոճ֊րա֊գոր֊ծու֊թիւն֊նե֊րը դա֊տա֊պար֊տե֊լու հա֊մար:
9.- Լի֊այոյս ե֊նք, որ Թուր֊քի֊այի կող֊մից Հայոց Ցե֊ղաս֊պա֊նու֊թե֊ան ճա֊նա֊չումն ու դա֊տա֊պար֊տու֊մը նոր էջ կը բա֊ցեն հայ եւ թուրք ժո֊ղո֊վուրդ֊նե֊րի պատ֊մա֊կան հաշ֊տեց֊ման գոր֊ծըն֊թա֊ցում:

The post ԴԻՏԱՐԿԵԼ՝ ԼԱՒԱԳՈՅՆՍ ԳՈՐԾԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՎԱՐԿԱԲԵԿԵՑ ԵՐՐԵԱԿԸ. ԻՍԿԱԿԱՆ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹԵԱՆ ՄԸ ՏԵՂ ԿԱ՞Յ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ appeared first on Hairenik Weekly Newspaper.