ՀՐԱՆԴ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆԻ ՈՒԹՍՈՒՆ ՀԱՅԵԼԻՆԵՐԻ ՇԻՏԱԿ ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆԸ

Image may be NSFW.
Clik here to view.

Փրոֆ. ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Երեւան

Ծ․Խ․- Ստորեւ, յապաւումով կը հրատարակենք այս գրութիւնը, դոկտ․ Հրանդ Մարգարեանի ծննդեան 80-ամեակին եւ մշակութային գործունէութեան 65-ամեակին առթիւ։ Նշենք, թէ յատուկ յոբելինական հանդիսութիւն մը պիտի կատարուի Նիւ Եորքի մէջ, Հոկտեմբեր 19-ին։

Image may be NSFW.
Clik here to view.Հոկտեմբերը ազգային մշակոյթի շեփորման ամիս է, Հոկտեմբերը մշակոյթի լրումի` Թարգմանչաց հին աւանդոյթի նոր տեսողութեան շրջանն է` նոր հունձք ու բերք հին տակառներում, ուր Հրանդ Մարգարեանը վաթսուն եւ աւելի տարիներ կաթիլ առ կաթիլ շարունակում է լցնել ազգային գրականութեան մէջ տարածուած, իր Ենթաեսէն փշրուած հունտերը:
Այս տարի Հոկտեմբերի վեցին գրեթէ անշշուկ ութսուն տարեկան դարձաւ Իրաքի Պասրա քաղաքում ծնուած, 24 տարեկանից ի վեր Միացեալ Նահանգների արեւելեան ափ հանգրուան նետած Հրանդ Մարգարեանը: Նշանակում է` ստեղծագործական, ընկերային եւ գիտական հարուստ, բազմերես ժառանգութիւնը արժեւորելու, բարձր գնահատութեան շրջան ենք բոլորում, երբ հաստատում ենք, թէ Հրանդը վաստակած հանգստեան ետեւից չէ, որ ընկած է այս բոյժ կենսական շրջադարձի փաստով, այլ այսօր էլ առօրեայի մէջ շարունակում է հետապնդել իր ազգային դիմագիծը բոլորագծելու գերխնդիր, եթէ գիտակցօրէն ու արեամբ ընտրել է ժողովրդին ծառայելու ուրիշ միջօրէական` Հայաստանի սահմաններից հազարաւոր մղոններ հեռու Նիւ Եորքի խառնարանը:
Հրանդ Մարգարեանի կրթութիւնն էլ երկփեղկ էր. սկիզբը` բնականաբար, գորշ ու անկրակ Պասրան, Մարգիլի ազգային խղճուկ նախակրթարանը, ապա անդադրում ճամբայ` հասնելու համար Պասրայի պետական միջնակարգ եւ երկրորդական վարժարանները: Այստեղ երեւան եկան տարրաբանութեան եւ զուգահեռաբար ազգային մշակոյթի հանդէպ զուգընթաց հետաքրքրութիւնները, որոնց ներքին պահանջով է, որ եկաւ Պաղտատ: Այստեղ նրան նկատեցին, նախ, Գիտութիւնների պետական առաջնային քոլէճում, ուր ընտրեց տարրաբանութեան վերլուծական ճիւղը, ստացաւ պաքալորիայի աստիճան: Պատանի Հրանդը ուշիմ էր, աչքաբաց, ուսման մէջ` բացառիկ, ուստի եւ կառավարական հոգածութիւնը չուշացաւ` արդէն 1962-ին ուղղարկեցին Միացեալ Նահանգներ` Սթիւընս հիմնարկի քոլէճ, որի մագիստրոսական բաժինը գերազանցութեամբ աւարտեց 1966-ին, իսկ միջուկային տարրաբանութեան գծով քիմիագիտութեան դոկտորի վկայագիր ստացաւ 1971-ին: Մէկ տարի անց եւ անընդմէջ քառորդ դար, 1972-1994 թուականներին, նա բնագիտական գծով փնտռուած դոկտորն է, Պրիսթըլ Մայըրս դեղորայքների հաստատութեան մէջ պատասխանատու կազմակերպիչը, իսկ մինչ այդ` 1971-1972 թուականներին, դարձել էր Քոլումպիայի փառաբանուած համալսարանի աւագ գիտաշխատող, ասել է թէ` քայլ առ քայլ յաղթահարում էր, օտար բառերի համար ներող եղէք` «մենէյճմընթական» գայթակղիչ աստիճանակարգերը:Image may be NSFW.
Clik here to view.
Անկեղծ լինենք, թերեւս մէկ ուրիշի առջեւ բացուած գիտական հեռանկարները հայ մշակոյթից, գրից մէկընդմիշտ կտրուելու լուրջ արդարացում պիտի դառնային, քանի որ, գիտենք, ազգային փորձառութիւնը տառապանքի գին ունի. Ամերիկան շլացնող ուղիներ էր խոստանում երբեմնի հայորդիներին:
1994-ին Հրանդ Մարգարեանը ստացաւ գիտական բարձրագոյն տիտղոսը, դարձաւ համալսարանի փրոֆեսոր: Իրաք վերադարձը, անշո՛ւշտ, մէկընդմիշտ բացառել էր իր համար, Խորհրդային Հայաստանի գաղափարը` նոյնքան, բայց երբեք` Հայաստանի խորհուրդն ինքնին, ուր մշակութային եւ իրական հայրենիքի անհաշիւ այցելութիւնները վկայում էին անսակարկ սիրոյ մասին: Երկիրը իշխանութիւն չէ, որ խռովես, հոգեւոր տուն է, հայրենի տանիք, հոգեւին անսպառ սնունդ բայց խորհրդայինը անցեալ դարի 60-ականների վերջից մնում էր խորթ, անհրապոյր, «ինքն իր մէջ» օտար, ինչպէս կ՛ասէին գերմանացիները, նշանակում է` եւ մերժելի:Image may be NSFW.
Clik here to view.
Դարձակէտ էր ութսունականների սերնդի ազգային զարթօնքը` անակնկալ, անըմբռնելի գուցէ շատերի, բայց ոչ Հրանդի համար: Ու այստեղից է ծնունդ առել նորոգուող ազգային մշակոյթին ծառայելու եղանակի աներկբայ նոր վճիռը: Իր համար միասնական է ծառայութեան այդ կերպը, ինչպէս միասնական է հայկական մշակոյթը` լինի արեւելահայ թէ արեւմտահայ տարազով:
Հզօր կամք պիտի ունենաս Նիւ Եորքի պէս համաշխարհային ամենակուլ ովկիան յիշեցնող քաղաքում, որ չտրուես կոսմոպոլիտ փորձանքին եւ հէնց այստեղ պաշտպանես փխրուն, անպաշտպան թուացող հայաշխարհի մշակութային կոչնակները օտար մարտահրաւէրներից: Պաշտպանական չորս վահաններ է գործածում իր ստեղծարար կենսադաշտում երէկուայ քիմիագէտը, որոնցից մէկը թատրոնն է ու թատրերգութիւնը, միւսը` բանաստեղծութեան կալուածը, այս ամէնի կողքին կարելի է որսալ գրական քննադատութեան վիրաւոր աշխարհը, եւ վերջապէս, որպէս յայտարար, արեւմտահայ արժէքների համակարգը: Այս քառեակ միասնութեան մէջ ամփոփուած է Հրանդ Մարգարեանի գրամշակութային սխրանքը, որի հուրը, ինչպէս յիշում է ինքնին իր անունը, երկընկէց է, անդ է: Դա գալիս է «Համազգային» համահայկական կրթական եւ մշակութային կազմակերպութեանը իր անմնացորդ նուիրումից, ինչ ներառում է այլեւս իր շահագրգիռ մօտեցումների ասպարէզները:
Ընդ որում` անտես թելերով դա զօրանում է գրեթէ ամէն տարի, երբ նրան տեսնում ենք Երեւանում, ուր մտաւորականների, ուսանողութեան, սփիւռքահայ ուսուցիչների հետ առօրեայ կենսական-ճանաչողական շփումները կլանում են, տանում հին աշխարհի նոր սահմաններ, ուր կարեւոր է, թէ ինչպէս պիտի նոր օրերում հաղորդի իր կենսափորձը, որոշի երիտասարդ սերնդի ինքնութեան դրօշմը, որոնցով իրեն կապի նոր ժամանակի ըմբռնումին:
Image may be NSFW.
Clik here to view.Այստեղից` հարկ է որ վերակազմակերպենք նրան տրուող յաճախ յայտնի ու որոշ չափով շատերիս անծանօթ գրամշակութային բարձր նկարագիրը, որ ընդգծենք, թէ մեր առջեւ ժամանակի մէջ փոփոխուող, բայց գրագէտի միջուկը պահող-պահպանող, սուրսայր լայն կարկինով բացուած մշակոյթի մարդն է` թատերագիր, բեմադրիչ, դերասան, թատերագէտ, բանաստեղծ, մտածող:
Նախ, հպանցիկ խօսք բացենք Հրանդ Մարգարեանի թատրոնի աշխարհի լայն ընդգրկումների մասին: Թատրոնի մարդը իր մէջ հունցուել է դեռ իրաքեան շրջանի պատանեկան խանդավառութիւնից. ինքը յիշում է, թէ ինչպէս, վեհերոտութիւնը կոծկելով, 1956-ին բեմ է բարձրացել` Պասրայի միութեան բեմում ներկայացնելով «Մեծապատիւ Մուրացկան» բանաստեղծի երկշերտ տարերքը, երբեք չխորհելով, որ յետագայում սփիւռքահայ մէկ դերասանի, մէկ արուեստագէտի «խեղճութեան» բարդոյթի յաղթահարումը իրեն պիտի տրուի արդէն ամերիկեան ու հայկական հոգեմիջավայրերում, երբ հանդէս էր գալու իբրեւ հայի ու հայկականի համար անդուլ մարտնչող արուեստագէտ: Նախ, արժեւորենք իննսունական թթ. անգլերէն գրուած եւ Պրոտուէյի բեմերում յաջողութեամբ խաղարկուած «Հայելիներ»ը (“Mirrors”), որը լայն ճանաչում բերեց նրան ամերիկեան թատերական միջավայրում, որ յետոյ թարգմանեց հայերէնի 2011-ին:
Խոր գնահատանքի է արժանի երեսուն տարի առաջ գրած, յետոյ զգալիօրէն սեղմած մենաթատրոնի նիւթը` Խրիմեան Հայրիկի ներքին ծալքերը բացող մենախօսութիւն-նկարագիրը, որի մէջ տառապակոծ ժողովրդի հանդէպ առաջնորդի կեանքի վերջին քառասուն օրերի ցմրուր ապրած տագնապը, ցաւը տարրալուծւում են հերոսականութեան առթած հպարտութեանը: Ճիշդ հարիւր տասը տարի առաջ մահացաւ Ամենայն Հայրիկը, բայց մահից անմիջապէս առաջ Սուրբ Էջմիածնում արտայայտած իր ապրումները, դիտարկումները մնում են խիստ արդիական, համահունչ մեր օրերին: «Փորձ մը ըրած եմ անոր ձայնը լսելի դարձնելու այս օրերուն. չէ՞ որ ան եզակի է մեր պատմութեան մէջ, իր ունեցած դերակատարութեամբ, կշիռքով…: Վստահ եմ, որ Խրիմեան Հայրիկ,- արդարամտօրէն խոստովանում է թատերագիրը,- այսօր այնքա՛ն արժէք ունի, որքան` այն ժամանակ: Պատահական չէ, որ երբ ես Խրիմեան Հայրիկի կերպարով բեմ ելայ, դահլիճին մէջ զօրաւոր ծափահարութիւններ հնչեցին…»: Յիրաւի, նա՛ էր խօսում, նա՛ էր տոգորում, նա առաջնորդողի դերում էր:
Հրանդ Մարգարեանը անցել է թատերական հարուստ փորձառութիւն Նիւ Եորքի “Circle In The Squere” թատերական դպրոցում, «Թիշ» Արուեստից քոլէճում, «Շրայպըր» թատերական ստուդիայում: Դասաւանդել է տեղական «Սէնթ Էլիզապէթ» եւ «Ռոքլընտ» քոլէճներում: Աւելորդ չէ եւս մէկ անգամ յիշել, որ «Համազգային» կրթական եւ մշակութային միութեան ակնառու եւ անփոխարինելի դէմքերից մէկն է առ այսօր մնում, ինչպէս ասում են` ափի մէջ պարզուած: Եւ դա նրա բոլոր մշակութային եւ կրթական նախաձեռնութիւններում «հին», բարի ժամանակներից ի վեր, թէեւ քանիցս անմնացորդ աշխատանքով վկայել է, որ իր ապրած ժամանակը միասնական մէկ չափում ունի: Դրա ապացոյցը իր դերակատարութիւնն է Նիւ Եորքի երբեմնի «Մասիս» սիրողական թատերախմբի պատմութեան մէջ, որը տարիներ անց վերակազմակերպուեց իբրեւ «Համազգային»ի հանգուցային թատերախումբ, որի անփոփոխ ղեկավարն է մնում 1967-ից ի վեր, աւելի քան յիսուն տարի:
Image may be NSFW.
Clik here to view.Թատերախմբերը այդպէս էլ մնացին իր տարերքը. 2005-ին նա հիմնեց նաեւ Նիւ Ճըրզիի պատանեկան խումբը` նորից «Համազգային»-ի համախումբ դրօշի ներքոյ:
Իր առաջին թատերախաղը` «Շրջանը» խորագրով, հեղինակը բեմադրեց 1971-ին` գրեթէ կէս դար առաջ, թէեւ խոստովանում է` նախասիրութիւնն ու դերասանական փորձառութիւնը ձեւաւորուել, ընթացք են ստացել աւելի վաղ: Պարզապէս նկատի պիտի ունենանք, որ տարիների մէջ Հր. Մարգարեանը ցուցաբերել է ազգային պատմութեան ճակատագրական ծալքերը խուժելու թատերական կայուն նախասիրութիւն: Նշենք նրա գրած «Սողոմոն Թէհլիրեան», «Վարդանանք», «Հեթում արքայ» թատերակները: Չմոռանանք առաւել յաջողուածներից «երբ արեւը կը լռէ» («Յաւերժի ճանապարհին») դրաման` նուիրուած Ռուբէն Սեւակի հերոսական կեանքին, որը բեմ բարձրացաւ 2005-ին, սակայն հետաքրքրութիւնը նահատակ բանաստեղծի նկատմամբ գալիս էր դեռ անցեալ դարին երբ պաղտատում, 1959 թուականին բեմականացրեց նոյնինքը Ռուբէն Սեւակի «Ջարդի խենթը» բանաստեղծութիւնը: Նոյնը կրկնեց Նիւ Եորքում 60-ականների առաջին կէսերին, երբ Եղեռնի 50-րդ տարելիցին Գրականութեան բարեկամների միութեան պատուէրով ներկայացրեց Պարոյր Սեւակի «Անլռելի…»ի կողքին: Ի դէպ, փորձառու բեմադրիչը սիրում է նորոգել դասական բանաստեղծների մոթիւները` վերհանելով իր շահագրգռութիւնները հայ գրական շքեղ լուսնապարտէզի շուրջ` Շնորհալի, Մեծարենց, Վարուժան, Թումանեան, Շիրազ, Ժագ Յակոբեան, Զահրատ եւ շատ ուրիշներ:
Հեղինակած եւ բեմադրած թատրերգութիւնները նուիրուած են ամերիկահայ ժամանակակից կեանքի ազգային եւ ներհոգեբանական խնդիրների: Նուիրումի յայտարարը աւելի քան պատկառելի է. գրել է երեք տասնեակից աւելի թատերախաղեր, բեմադրել` յիսունի հասնող գործեր, ստանձնել շուրջ 7 տասնեակ դերեր:
Իսկ ահա գրական աշխարհը նրան զօրացնող էպիքական նուիրական բաղկացուցիչն է` բանաստեղծ է, գրականութեան պատմաբան, գրաքննադատ, անցեալ դարավերջին (1985-1995) տասը տարի եղել է ծնողների արեամբ իրեն փոխանցուած Վասպուրականի հոգեաշխարհի մասունքների ծնունդ «Վարագ» պարբերականի պատասխանատուն, մեր պարզ բառով` գլխաւոր խմբագիրը: Աւելորդ չի լինի յիշատակել, որ այս դարասկիզբէն նա եղել է Պէյրութի համբաւաւոր «Բագին» հանդէսի խմբագրական կազմի գործօն անդամներից:Image may be NSFW.
Clik here to view.
Իբրեւ բանաստեղծ` Հրանդ Մարգարեանը էկզիստենցեալ առաջնային պատուհան է բացել գեղարուեստական մտածողութեան միջանցքներում, դատումը դարձել է նրա գրական աշխարհում հայեացքի կենսաձեւ, ինչը կարելի է որսալ նաեւ տրամաներում, ուր հերոսները խորհրդածում են, բայց հիմնականում` կեանքի ու մահուան լարուած սահմանագծերում: Խաղաղ ու հանդարտ է էկզիստենցեալ դատողութիւնը գրողի է նաեւ վերլուծական յօդուածներում, ինչը յիշում է, որ այն ըստ էութեան` կառուցուածքային մենաշնորհ է, հայեացքի տիրական ներկայութիւն:
Հիմա երեւի չի էլ յիշում, որ առաջին քերթուածը` «Այն Տղան», տպագրել է Պաղտատի «Գոյամարտ» շաբաթաթերթում, անցեալ դարի յիսունականների կէսերին: Կէս դար անց, աւելի ստոյգ 2004-ին, արդէն Երեւանում լոյս տեսաւ գրողի` հիմնականում ինինսունականներին շարադրուած բանաստեղծական միակ ժողովածուն, որի խորագիրն արդէն «Մատնում էր» ենթակայական ապրումի գիտակցական ներհոսը` «Ենթաեսէն Փշրուած»: Բանաստեղծութիւնը դառնում է ծրագրային արժէք, որի էութիւնը նրա համար «մութ հոգիներու անկիւնէն նոր լուացուած աչք» է, «Հորիզոնի վառ հպում»-ն` «Նոր ստեղծուած», նշանակում է` անծանօթ վեց գոյն կամ գունային երանգ: Մի տեղ կեանքի փոթորկին խենթօրէն փարուած երկու հոգի` «Ջրասահնակը գրկած», մեծ ալիքին կը սպասեն, «Ծովը յորձանք կը բուրէ», իսկ ալիքը ուշանում է եւ այն էլ` որքան…: Այլաբանական պատկերային համակարգը ալեխռով համանուագ է, որն ամբողջութեան մէջ կազմում է «Փիլիսոփայութեան պարապը» («պարապ էջ»), այլ բառով` անդունդը, ուր առերեւոյթ ենթաեսից փշրուած զանգակները դառնում են ափերը ծեծող ալիքներ, որոնցից` վտակի պէս հոսող հոգիներու ընդմէջէն հոսող ես-ը վերաճում է «խուլ ջրվէժի», «ահարկու փրփուրի» եւ վերջապէս «անկաշկանդ ձայնի», այսինքն` բանաստեղծութեան:
Յայտնի է մարդու մէջ մարդը փնտռող բանաստեղծի «փշրուող» ճակատագիրը` եար եւ նման ժամանակի հոլովոյթին` ազնիւ բանաստեղծ միւս հոգիներին`

Փշրուեցար քանի անգամ ատելութեան
ու դաւի մէջ:
Սուտի, կեղծի, մտերմութեան, սին
հաւատքի ծալքերուն մէջ,
Ոլորտին մէջ այս մշուշոտ
դեռ կը փնտռես մարդն անարատ:
Պարոյկներդ ցրուէ առատ մէջն աշխարհի,
Սակայն
զգո՜յշ,
մի՛ սպասէր պատասխանի…

Գրականութեան նուիրական մէկ անկիւնն էլ նրա համար զուգադիր թարգմանութիւններն են` հայերէնից անգլերէն, զոր օրինակ` Զահրատի 90 ամեակին ձօնուած հաւաքածուն, եւ հակառակը` Փիթեր Բալաքեանի «Օզօնի օրագրութիւնը» փուլիցըրեան մրցանակ կոտրած չափածոյ ժողովածուի արեւմտահայերէն թարգմանութիւնը, որ լաւագոյնս կատարել է Հր. Մարգարեանը: Թարգմանութեան երեւանեան շնորհահանդէսին ներկայ էին երկու լեզուներին քաջագիտակ անձեր, բանաստեղծներ, գրաքննադատներ: Եղեռնի անդրադարձի գեղարուեստական նոր արտայայտութիւնը արեւմտահայերէնի պատուհանով գրաւում է պատկերների հօրդաբուխ անակնկալ մուտքով:
Հրանդ Մարգարեանը քանիցս պարգեւատրուել է, յիշենք մի քանիսը միայն. Մեծի Տանն Կիլիկիոյ «Սուրբ Մեսրոպ» շքանշանը (1987), Հայաստանի Գրողների Միութեան «Լաւագոյն թատերագիր» անուանակարգը (1992), Հայաստանի Մշակոյթի նախարարութեան ոսկի մետալը (2002), Հայաստանի Թատերական միութեան «Արտաւազդ» շքանշանը (2009), «Պատւոյ Նշան» Ա.Մ.Ն.-ի Եունիըն Սիթի քաղաքապետի կողմից (2011) եւ, ի հա՛րկէ, Հայաստանի Հանրապետութեան «Մովսէս Խորենացի» կառավարական մետալը: Բայց բարձրագոյն պարգեւը Սփիւռքի եւ Հայրենիքի մտաւորականութեան համընդհանուր սէրն է, որը կրում է իբրեւ պատասխանատուութեան ծանր բեռ իր սրտում` յաչս ժամանակի արդէն տասնեակ տարիներ: