Համօ Օհանջանեան . –«Հայկական Նոր Ասպետութեան» բարոյական դէմքը

Ն.

Յու­լիս 31ի այս օ­րը, եօ­թա­նա­սուն տա­րի ա­ռաջ, Ե­գիպ­տո­սի մայ­րա­քա­ղաք ­Գա­հի­րէի մէջ, 76 տա­րե­կա­նին, յետ կար­ճա­տեւ հի­ւան­դու­թեան, առ­յա­ւէտ փա­կո­ւե­ցան աչ­քե­րը բժիշկ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի (1873-1947)։
Հայ ժո­ղո­վուր­դը կորսն­ցուց միաս­նա­կան իր յար­գան­քին եւ հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին պաշ­տա­մուն­քին ար­ժա­նա­ցած մեծ ա­ռա­քեալ մը, ո­րուն շի­րի­մին վրայ գրո­ւե­ցաւ՝ «Ապ­րե­ցաւ, ինչ­պէս քա­րո­զեց»։
Հայ­րե­նի հո­ղէն հե­ռու, տա­րա­գիր ու պան­դուխտ, աչ­քը յա­ռած ­Մա­սեաց խոր­հուր­դին, այս աշ­խար­հէն հե­ռա­ցաւ ա­զատ ու ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի կեր­տիչ­նե­րէն՝ Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան եր­րորդ վար­չա­պե­տը։
Դաշ­նակ­ցա­կա­նի փառ­քով եւ հա­մազ­գա­յին ե­րախ­տա­գի­տու­թեամբ՝ օ­տա­րու­թեան ցուրտ հո­ղին յանձ­նո­ւե­ցաւ հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման ճա­կա­տա­բաց Աս­պե­տը, որ ճշմար­տա­պէս մարմ­նա­ւո­րեց ու շնչա­ւո­րեց Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի բա­ռե­րով օրհ­ներ­գո­ւած «­Հայ­կա­կան ­Նոր Աս­պե­տու­թիւն»ը։
Ինչ­պէս իր կեն­դա­նու­թեան, նոյն­պէս եւ մա­հո­ւան ա­ռի­թով, մեր ժո­ղո­վուր­դը ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նին ար­ժա­նա­ցուց հա­մազ­գա­յին տա­րո­ղու­թեամբ գնա­հա­տան­քի ու մե­ծա­րան­քի։
Տար­բեր չէր կրնար ըլ­լալ, ո­րով­հե­տեւ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան ամ­բողջ հա­յու­թեան կը պատ­կա­նէր։
Իր ան­ձին օ­րի­նա­կով, գա­ղա­փա­րա­կան հա­մո­զում­նե­րով եւ բա­րո­յա­կան սկզբունք­նե­րով՝ Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան ե­ղաւ դաշ­նակ­ցա­կան ա՛յն ղե­կա­վար գոր­ծի­չը, որ իր կեան­քի բո­լոր հանգ­րո­ւան­նե­րուն բա­րո­յա­կան հե­ղի­նա­կու­թեամբ բարձր պա­հեց ա­րիւ­նոտ դրօ­շը հայ ժո­ղո­վուր­դի պայ­քա­րին՝ յա­նուն Ար­դա­րու­թեան եւ Ի­րա­ւուն­քի նո­ւա­ճու­մին։
Ա­հա՛ կը լրա­նայ 70րդ ­տա­րե­լի­ցը գա­ղա­փա­րի մեծ Աս­պե­տի վախ­ճա­նու­մին։
Հայ­կա­կան ­Ջա­ւախ­քի ար­ժա­նա­ւոր զա­ւակն է ­Հա­մա­զասպ Օ­հան­ջա­նեան. ծնած է 1873ին, Ա­խալ­քա­լաք, ­Խաս­պաղ­ջա­յի հան­դի­պա­կաց «Օ­հան­ջա­նո­վենց» թա­ղը, բազ­ման­դամ ըն­տա­նի­քի մը յար­կին տակ։
Կար­նոյ եւ ­Բարձր ­Հայ­քի հա­յա­շունչ դրոշ­մը, որ ընդ­հան­րա­պէս տի­րա­կան էր 19րդ դա­րա­վեր­ջի եւ 20րդ ­դա­րաս­կիզ­բի ­Ջա­ւախ­քի հա­յօ­ճախ­նե­րուն մէջ, յատ­կա­պէս զգա­լի ե­ղած է Օ­հան­ջա­նեան­նե­րու մօտ։
Գաբ­րիէլ ­Լա­զեան կը վկա­յէ, որ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի բա­նա­ւոր յու­շե­րու պա­տա­ռիկ­նե­րէն մէ­կուն հա­մա­ձայն՝ «Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի Ա­խալ­քա­լաք այ­ցե­լու­թեան ժա­մա­նակ, ­Հա­մո­յի մեծ մայ­րը, ըն­տա­նի­քին 70 ան­դամ­նե­րը իր շուրջ հա­ւա­քած, կը դի­մա­ւո­րէ ­Հայ­րի­կը։ Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի այն հար­ցու­մին, թէ ինչ­պէ՞ս կը կա­ռա­վա­րէ այդ­քա՜ն բազ­մու­թիւն, մեծ մայ­րը կը պա­տաս­խա­նէ.- «­Զա­նոնք հա­ւա­սա­րա­պէս սի­րե­լով»։
«Ա­հա՛ պա­պե­նա­կան այն մթնո­լոր­տը, ուր շնչեց եւ մեծ­ցաւ ­Հա­մոն»։
Թէեւ ման­կու­թեան, ծննդա­վայ­րի հայ­կա­կան դպրո­ցին մէջ, ­Հա­մօ ընդ­հան­րա­պէս ան­հան­դարտ եւ դա­սե­րուն նկատ­մամբ ան­տար­բեր ա­շա­կերտ մը ե­ղած է, ո­րուն դպրո­ցի տնօ­րէ­նը ար­ժա­նի չէ գտած ու­սում­նա­ռու­թեան եւ յանձ­նա­րա­րած է ար­հես­տի հե­տե­ւիլ… Այ­սու­հան­դերձ՝ երբ ծնող­քը ­Հա­մո­յին ու­ղար­կած է ­Թիֆ­լիս, ռու­սա­կան գի­շե­րօ­թիկ վար­ժա­րան, պա­տա­նիի վար­քու­բար­քին մէջ հիմ­նա­կան փո­փո­խու­թիւն ա­ռա­ջա­ցած է։ Ան դա­սա­րա­նի բարձ­րա­գոյն նի­շե­րով ա­ւար­տած է գիմ­նա­զիո­նի ուս­ման շրջա­նը՝ ար­ժա­նա­նա­լով ոս­կեայ շքան­շա­նի եւ բարձ­րա­գոյն ու­սու­մը ­Մոս­կո­ւա­յի մէջ շա­րու­նա­կե­լու պար­գե­ւի։
Մոս­կո­ւան իր հեր­թին, աշ­խար­հա­յեաց­քի ա­ռու­մով, լրիւ հո­գե­փո­խու­թեան են­թար­կեց Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նին։ Սկ­սաւ աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րե­լու ու­սա­նո­ղա­կան շրջա­նակ­նե­րու յե­ղա­փո­խա­կան խմո­րում­նե­րուն՝ միա­ժա­մա­նակ կա­նո­նա­ւո­րա­բար հե­տե­ւե­լով ­Մոս­կո­ւա­յի Բժշ­կու­թեան հա­մալ­սա­րա­նի դա­սըն­թացք­նե­րուն։ ­Սերտ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ եւ մտեր­մու­թիւն­ներ հաս­տա­տեց ռուս թէ հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու հետ, ո­րոնք ­Հա­մո­յէն ստա­ցած ի­րենց ջերմ տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րը մին­չեւ վերջ ալ պահ­պա­նե­ցին։ ­Բայց ու­սա­նո­ղա­կան ըմ­բոս­տա­ցում­նե­րուն իր գոր­ծօն մաս­նակ­ցու­թիւ­նը պատ­ճառ դար­ձաւ, որ հե­ռա­ցո­ւի ոչ միայն հա­մալ­սա­րա­նէն, այ­լեւ՝ ­Մոս­կուա­յէն։
Հա­մօ վե­րա­դար­ձաւ ­Թիֆ­լիս, ուր 1897ին ի­րեն միա­ցաւ ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րու իր ըն­կե­րու­հին՝ ռուս յե­ղա­փո­խա­կան Օլ­կա ­Վա­ւի­լեւ­նան. ա­մուս­նա­ցան եւ ու­նե­ցան ե­րեք զա­ւակ՝ 2 մանչ (­Մո­նիկ եւ Ա­րիկ) եւ դուստր մը (­Գա­լիա)։
1899ին, ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու նպա­տա­կով, ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան մեկ­նե­ցաւ ­Լօ­զան, Զո­ւի­ցե­րիա։ Ե­րեք տա­րի հե­տե­ւե­ցաւ բժշկու­թեան մաս­նա­գի­տաց­ման՝ միա­ժա­մա­նակ բո­լոր ու­ժե­րով նո­ւի­րո­ւե­լով ու­սա­նո­ղա­կան շրջա­նակ­նե­րու մէջ յե­ղա­փո­խա­կան քա­րոզ­չու­թեան եւ ցու­ցա­կան գոր­ծու­նէու­թեան։
Թիֆ­լի­սէն ար­դէն ծա­նօ­թա­ցած էր Ք­րիս­տա­փո­րի հետ եւ ի­րենց մի­ջեւ ստեղ­ծո­ւած գա­ղա­փա­րա­կան կապն ու մտեր­մու­թիւ­նը ա­ւե­լիով խո­րա­ցան, ­Լօ­զա­նի մէջ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի ծա­ւա­լած աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թեան ըն­թաց­քին։ Ք­րիս­տա­փոր մեծ հա­մա­րում ու­նէր բժշկու­թեան ու­սա­նո­ղին գա­ղա­փա­րա­կան ուղ­ղամ­տու­թեան, յե­ղա­փո­խա­կան բա­րո­յա­կա­նին եւ հան­դար­տա­բա­րոյ խառ­նո­ւած­քին, բայց միա­ժա­մա­նակ ան­զի­ջող սկզբուն­քայ­նու­թեան նկատ­մամբ։ Այդ մտեր­մու­թիւնն ու գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը մե­ծա­պէս օգ­նե­ցին, որ­պէս­զի ­Դաշ­նակ­ցու­թեան հիմ­նա­դիր սե­րուն­դին ուղ­ղա­կի մաս չկազ­մած ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նը, 1902ին ու­սու­մը ա­ւար­տե­լով եւ ­Թիֆ­լիս վե­րա­դառ­նա­լով, ամ­բող­ջու­թեամբ նո­ւի­րո­ւի յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծու­նէու­թեան՝ հան­րա­յին եւ կու­սակ­ցա­կան բարձ­րա­գոյն պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեանց կո­չո­ւե­լով։
Իբ­րեւ այդ­պի­սին, ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան բախ­տո­րոշ դեր կա­տա­րեց 1900ա­կան­նե­րու դաշ­նակ­ցա­կան ե­րի­տա­սար­դու­թեան եւ Հ.Յ.Դ. հիմ­նա­դիր սե­րուն­դին մի­ջեւ գա­ղա­փա­րա­կան ու կազ­մա­կեր­պա­կան կամր­ջու­մը ամ­րապն­դե­լու կեն­սա­կան գոր­ծին մէջ։
Որ­քա՜ն դի­պուկ է ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի վե­րա­բե­րեալ ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի այն բնու­թագ­րու­մը, թէ «­Նա իր մէջ տար­րեր ու­նէր ե՛ւ Ք­րիս­տա­փո­րից, ե՛ւ ­Զա­ւա­րեա­նից, ե՛ւ Ռոս­տո­մից. ու­րոյն ան­հա­տա­կա­նու­թիւն էր — տի­պար մտա­ւո­րա­կան եւ տի­պար դաշ­նակ­ցա­կան՝ օժ­տո­ւած մտա­ւոր ու բա­րո­յա­կան բարձր ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րով»։
Մարդ­կա­յին յա­րա­բե­րու­թեանց մէջ դիւ­րա­հա­ղորդ եւ բա­րե­համ­բոյր, անձ­նո­ւիր­ման մէջ հե­տե­ւո­ղա­կան եւ լուռ, բո­լո­րին հաս­նող եւ ա­մէ­նուն կող­մէ վստա­հու­թեան ար­ժա­նա­ցող իր խառ­նո­ւած­քով՝ հա­զիւ ե­րես­նա­մեայ բժիշկ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան դար­ձաւ ­Թիֆ­լի­սի եւ ընդ­հան­րա­պէս ­Կով­կա­սի հա­յու­թեան ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կան եւ յե­ղա­փո­խա­կան կեան­քի ա­ռա­ջա­տար ու­ժե­րէն մէ­կը։
— ­Հա­յոց ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու բռնագ­րաւ­ման 1903ի ցա­րա­կան ո­րո­շու­մին դէմ հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին բո­ղո­քին եւ պայ­քա­րին դրօ­շա­կիր­նե­րէն ե­ղաւ։
— ­Յա­նուն Երկ­րի զին­ման եւ ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի ու­ժե­ղաց­ման Դաշ­նակ­ցու­թեան ձեռ­նար­կած «­Փո­թո­րիկ»ի դրա­մա­հա­ւա­քին իր աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րաւ Ք­րիս­տա­փո­րի կող­քին։
— ­Յատ­կա­պէս Հ.Յ.Դ. գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ­Կով­կա­սի տա­րած­քին եւս ծա­ւա­լե­լու շրջա­դար­ձին մէջ, Հ.Յ.Դ. ­Կով­կա­սեան ­Նա­խա­գի­ծը մշա­կե­լու եւ հաս­տա­տե­լու գա­ղա­փա­րա­կան պայ­քա­րի ըն­թաց­քին, ուղ­ղա­կի վճռո­րոշ ե­ղաւ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը։
— Հ.Յ.Դ. Եր­րորդ եւ ­Չոր­րորդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղով­նե­րուն իր մաս­նակ­ցու­թեամբ, նաեւ Հ.Յ.Դ. Ա­րե­ւե­լեան ­Բիւ­րո­յի իր ան­դա­մակ­ցու­թեամբ, ­Հա­մօ պատ­մա­կան դեր կա­տա­րեց՝ Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը փրկե­լով ներ­քին պա­ռակտ­ման փոր­ձե­րէն, անն­կուն հաս­տա­տա­կա­մու­թեամբ դի­մագ­րա­ւե­լով եւ ձա­խո­ղու­թեան դա­տա­պար­տե­լով Դաշ­նակ­ցու­թիւնն ու ընդ­հան­րա­պէս հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մը ա­ջի եւ ձա­խի, ա­րեւմ­տա­հա­յու եւ ա­րե­ւե­լա­հա­յու բաժ­նե­լու ցա­րա­կան սադ­րանք­նե­րը։
Պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան այդ դիր­քէն՝ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լեց 1905ի հա­մա­ռու­սա­կան ա­ռա­ջին յե­ղա­փո­խու­թեան շրջա­նին թէ՛ ցա­րա­կան կար­գե­րը ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ար­մա­տա­կան բա­րե­կարգ­ման են­թար­կե­լու պայ­քա­րին մաս­նակ­ցե­լու, թէ՛ ցա­րիզ­մի հրահ­րած հա­յեւ­թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րը հա­կակշ­ռե­լու ա­ռում­նե­րով։
Միեւ­նոյն շրջա­նին սկսաւ ­Հա­մո­յի գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման բո­ցա­շունչ նուի­րեա­լին՝ ­Ռու­բի­նա Ա­րէ­շեա­նի հետ (սուլ­թան ­Հա­մի­տի ա­հա­բեկ­ման ծրագ­րի կազ­մա­կերպ­ման մէջ Ք­րիս­տա­փո­րի ան­մի­ջա­կան գոր­ծա­կիցն ու հո­գե­զա­ւա­կը), որ հե­տա­գա­յին՝ ­Հա­մո­յի ­Սի­պիր աք­սոր­ման շրջա­նին ու այ­նու­հե­տեւ մին­չեւ մահ, պի­տի դառ­նար նաեւ ­Հա­մո­յի կեան­քի ըն­կերն ու կո­ղա­կի­ցը։
Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան ար­դէն դար­ձած էր աչ­քի փու­շը ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թեանց, երբ 1908ին ցա­րիզ­մը իր տա­պա­րի հա­րո­ւա­ծը ուղ­ղեց ­Դաշ­նակ­ցու­թեան դէմ՝ ա­ւե­լի քան եր­կու հա­րիւր դաշ­նակ­ցա­կան, ինչ­պէս եւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան հա­մա­կիր, բայց ոչ-կու­սակ­ցա­կան ակ­նա­ռու գոր­ծիչ­ներ ձեր­բա­կա­լե­լով եւ ­Մե­տե­խի բան­տը նե­տե­լով։
Յատ­կա­պէս ­Հա­մո­յի նկատ­մամբ դա­ժան գտնո­ւե­ցաւ ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը։ ­Մին­չեւ 1912ի «­Դաշ­նակ­ցու­թեան ­Դա­տը», ­Հա­մօ ա­հա­ւոր չար­չա­րանք­նե­րու են­թար­կո­ւե­ցաւ մե­տե­խի մէջ, որ­պէս­զի խոս­տո­վա­նի ­Դաշ­նակ­ցու­թեան «մեղ­քե­րը»։ Այդ չար­չա­րանք­ներն ու ա­նոնց դէմ ան­տե­ղի­տա­լի դի­մադ­րա­կա­նու­թիւ­նը ար­դա­րօ­րէն ­Հայ­կա­կան Յե­ղա­փո­խու­թեան ճա­կա­տա­բաց Աս­պե­տի դափ­նեպ­սա­կին ար­ժա­նա­ցու­ցին ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նին։ ­Դա­տա­վա­րու­թեան ըն­թաց­քին իր ու­նե­ցած ե­լոյթ­ներն ու հա­յոց յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման կուռ պաշտ­պա­նո­ղա­կա­նը մե­ծա­պէս բարձ­րա­ցու­ցին ­Հա­մո­յի վարկն ու հե­ղի­նա­կու­թիւ­նը յաչս ոչ միայն ա­զա­տա­տենչ հա­յու­թեան, այ­լեւ ար­դա­րա­միտ ռուս­նե­րուն։
Թէեւ ­Հա­մօ դա­տա­պար­տո­ւե­ցաւ չորս տա­րո­ւան տա­ժա­նա­կիր աշ­խա­տան­քի՝ կա­լա­նա­վայ­րե­րու մէջ — ­Խար­քով եւ, ա­պա, հե­ռա­ւոր ­Սի­պիր -, թէեւ հիւ­ծե­ցաւ ֆի­զի­քա­պէս, բայց ուր որ գտնո­ւե­ցաւ՝ յե­ղա­փո­խա­կան իր շուն­չը տա­րա­ծեց բո­լո­րին վրայ, հաս­տա­տեց մտեր­մու­թիւն­ներ եւ գոր­ծակ­ցու­թիւն­ներ, ո­րոնք ա­պա­հո­վե­ցին իր ա­նուղ­ղա­կի մաս­նակ­ցու­թիւ­նը հայ ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ա­տե­նի խմո­րում­նե­րուն։ Կա­լա­նա­ւո­րի իր տա­րի­նե­րուն էր, որ ­Ռու­բի­նա պա­հա­պան հրեշ­տա­կի պէս հե­տե­ւե­ցաւ գա­ղա­փա­րի իր ըն­կե­րոջ քայ­լե­րուն՝ ա­նոր ա­զատ ար­ձա­կու­մը ա­պա­հո­վե­լու հե­տե­ւո­ղա­կան ճիգ թա­փե­լով։
Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի բռնկու­մէն ետք, երբ ռուս-թրքա­կան պա­տե­րազ­մը թափ ա­ռաւ, ցա­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը շրջա­դարձ կա­տա­րեց եւ ­Հայ ­Կա­մա­ւո­րա­կան Շարժ­ման ա­ռա­ջաց­ման նպա­տա­կով ­Դաշ­նակ­ցու­թեան առ­ջեւ աս­պա­րէզ բա­ցաւ։ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան ա­զատ ար­ձա­կո­ւե­ցաւ եւ սի­պի­րեան իր կա­լա­նա­վայ­րէն ուղ­ղա­կի ­Թիֆ­լիս վե­րա­դար­ձաւ եւ, իբ­րեւ բժիշկ, իր պա­տաս­խա­նա­տու դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը ստանձ­նեց ռազ­մա­ճա­կատ­նե­րու վրայ ­Հայ ­Կա­մա­ւո­րա­կան ­Գուն­դե­րու մղած կռիւ­նե­րուն ըն­թաց­քին։ Յատ­կա­պէս հայ զի­նո­ւոր­նե­րու խնա­մա­տա­րու­թեան մէջ օրհ­նա­բեր ե­ղաւ ­Հա­մո­յի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ ­Նոյն­պէս կա­րե­ւոր մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցաւ ­Վա­նի մէջ, ուր թրքա­կան լու­ծէն ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս ա­զա­տագ­րո­ւած հա­յու­թեան կա­ռա­վա­րիչ կար­գո­ւե­ցաւ Ա­րամ ­Մա­նու­կեան, իսկ ­Հա­մօ դար­ձաւ ա­նոր աջ բա­զու­կը։
Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խաց­ման հե­րո­սա­մարտ­նե­րու օ­րե­րուն, ­Հա­մօ իր գոր­ծօն մաս­նակ­ցու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ ­Ղա­րա­քի­լի­սա­յի ճա­կա­տա­մար­տին, ո­րու ըն­թաց­քին զո­հո­ւե­ցաւ իր ­Մո­նիկ որ­դին։
Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կեր­տու­մէն ետք, ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան ամ­բող­ջա­պէս նո­ւի­րո­ւե­ցաւ նո­րաս­տեղծ հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կան կռուան­նե­րու ամ­րապն­դու­մին։
1919ին ան­կախ ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին ընտ­րո­ւե­ցաւ Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի ան­դամ, իր մեծ օ­ժան­դա­կու­թիւ­նը բե­րաւ ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ար­տա­քին-դի­ւա­նա­գի­տա­կան կա­պե­րու ընդ­լայ­նու­մին եւ ամ­րապն­դու­մին։ Ե­ղաւ ­Հաշ­տու­թեան խորհր­դա­ժո­ղով­նե­րուն մաս­նակ­ցող ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ­Պա­տո­ւի­րա­կու­թեան փոխ-նա­խա­գահ։ Իսկ ­Մա­յիս 1920ին, երբ պոլ­շե­ւի­կեան դա­ւա­դիր ըմ­բոս­տա­ցու­մը տե­ղի ու­նե­ցաւ, գլխա­ւո­րեց ­Բիւ­րօ-կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը՝ ա­նոր վար­չա­պե­տու­թիւնն ու ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թիւ­նը ստանձ­նե­լով։
Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի յե­ղա­փո­խա­կան կեն­սագ­րու­թեան երկ­րորդ ծան­րակ­շիռ պա­հը ներ­կա­յա­ցաւ 1920ի ­Դեկ­տեմ­բե­րին, երբ նո­րա­հաս­տատ պոլ­շե­ւի­կեան իշ­խա­նու­թիւ­նը դէ­պի թիֆ­լիս ճամ­բուն վրայ ձեր­բա­կա­լեց ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նը եւ Ե­րե­ւա­նի մէջ բան­տար­կեց։ ­Կեն­սա­գիր­նե­րու վկա­յու­թեամբ՝ պէտք էր տես­նել 1921ի ­Փետ­րո­ւար 18ին Ե­րե­ւա­նի բան­տը մտած եւ դաշ­նակ­ցա­կան ղե­կա­վար գոր­ծիչ­նե­րը ա­զա­տագ­րած մեր ժո­ղո­վուր­դին խան­դա­վառ ցոյ­ցե­րը.- ­Հա­մօն ի­րենց ու­սե­րուն բարձ­րա­ցու­ցած՝ ժո­ղովր­դա­յին բազ­մու­թիւն­նե­րը թա­ղէ թաղ շրջե­ցան Ե­րե­ւա­նը, բո­լո­րին վստա­հեց­նե­լու հա­մար, որ աննկուն յե­ղա­փո­խա­կա­նը փրկո­ւած էր Ե­րե­ւա­նի բան­տին մէջ ա­նար­գօ­րէն հա­յու ա­րիւն թա­փող պոլ­շե­ւի­կեան մո­լուց­քէն…
Ար­դա­րեւ, հա­մա­ռու­սաս­տա­նեան յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման բո­վին մէջ թրծո­ւած հա­ւա­տա­ւոր ըն­կեր­վա­րա­կա­նը աչ­քի փուշ դար­ձած էր «սո­ցիա­լիզմ»էն ճա­ռող, բայց աշ­խա­տան­քի ա­զա­տագ­րու­թեան սուրբ դա­տին մէջ միայն սե­փա­կան իշ­խա­նա­տեն­չու­թիւ­նը գո­հաց­նե­լու աս­պա­րէզ փնտռող նո­րե­լուկ պոլ­շե­ւիկ­նե­րուն։
Փետ­րո­ւա­րեան հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին ապս­տամ­բու­թեան վախ­ճա­նէն ետք ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան իր հեր­թին ­Զան­գե­զու­րի վրա­յով ան­ցաւ ­Թաւ­րիզ, ուր­կէ 1923ին գնաց Գա­հի­րէ եւ հոն ապ­րե­ցաւ մին­չեւ մահ։
1928ին ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան հիմ­նա­դիր մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցաւ ­Հա­մազ­գա­յին Մ­շա­կու­թա­յին եւ Կր­թա­կան Ըն­կե­րակ­ցու­թեան կազ­մու­թեան աշ­խա­տանք­նե­րուն։ Ընտ­րո­ւե­ցաւ նո­րա­կազմ միու­թեան նա­խա­գա­հը եւ այդ պաշ­տօ­նին վրայ մնաց մին­չեւ մահ՝ իր կեան­քի վեր­ջին քսա­նա­մեա­կին կա­րե­ւոր ներդ­րում ու­նե­նա­լով ­Ճե­մա­րա­նի հիմ­նադ­րու­թեան եւ ու­ժե­ղաց­ման աշ­խա­տանք­նե­րուն մէջ։
Տա­րագ­րու­թեան այդ ամ­բողջ շրջա­նին եւս ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան մաս կազ­մեց Հ.Յ.Դ. Բիւ­րո­նե­րուն, ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ներ­քին միու­թիւնն ու գա­ղա­փա­րա­կան հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թիւ­նը պահ­պա­նող հիմ­նա­կան ու­ժե­րէն մէ­կը մնա­լով։
Ո­գե­կոչ­ման այս է­ջը եզ­րա­փա­կե­լով՝ ըն­թեր­ցո­ղի յի­շո­ղու­թեան մէջ թար­մաց­նենք բժիշկ Ե­րո­ւանդ ­Խա­թա­նա­սեա­նի ար­տա­սա­նած դամ­բա­նա­կան խօս­քին հե­տե­ւեալ վկա­յու­թիւ­նը՝ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեա­նի մե­ծա­գոյն ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րէն մէ­կը կազ­մող ան­սահ­ման, այ­լեւ մար­տու­նակ բա­րու­թեան մա­սին.- «Ն­րա բա­րու­թիւ­նը ո՛չ բնա­զան­ցա­կան սկզբունք էր, ո՛չ ճգնա­ւո­րի հա­մա­կեր­պու­թիւն եւ ոչ ալ թու­լամ­տու­թիւն ու ան­տար­բեր մեղ­կու­թիւն, այլ շի­նիչ, կե­նա­րար եւ գի­տա­կից մի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն, որ ա­նընդ­հատ պայ­քա­րում է՝ չա­րի­քը խա­փա­նե­լով եւ վսեմն է կեր­տում՝ հի­նը տա­պա­լե­լով։ Բա­րի­քը, նրա հա­մար, հան­րա­յին կար­ծի­քին տրուած տուր­քը չէր, այլ սրտի ինք­նա­բուխ զե­ղում եւ իր մէջ հան­րա­յին ան­հա­տը լիաց­նող նե­րու­նակ պար­տադ­րանք»։
Ի­րա­ւամբ ­Հա­մօ Օ­հան­ջա­նեան մարմ­նա­ւո­րեց տի­պա­րը ­Մեծ ­Դաշ­նակ­ցա­կա­նին, որ այն­պէ՛ս «ապ­րե­ցաւ, ինչ­պէս քա­րո­զեց»։

*****************

Գուրգէն Մահարի (Աճէմեան, 1903-1969). Հայ գրականութեան «խորհրդային մղձաւանջ»ին տաղանդաւոր երգիչը Ն.

Օգոստոս 1ը ծննդեան տարեդարձն է մեծարժէք հայ արձակագիր ու բանաստեղծ Գուրգէն Մահարիի։
Քսաներորդ դարու հայ գրականութեան արժանաւոր դէմքերու փաղանգին մէջ իր ուրոյն պատուանդանը նուաճած գրողն է Մահարի։
Տաղանդաւոր երգիչն է հայ գրականութեան «խորհրդային մղձաւանջ»ին։ Բռնադատուած ձայնը խորհրդահայ առաջին սերունդին, որ ցնորական խանդավառութեամբ լորձնաշուրթն փառաբանեց «Այգաբաց»ը «Կարմիր Արեւ»ին՝ «Մուրճ ու Մանգաղ»ին, բայց որ ցմրուր ճաշակեց դառն ու ահաւոր բաժակը նոյնինքն խորհրդային «Չարիքի կայսրութեան» եւ այսպէս կոչուած «ստալինեան մաքրագործումներ»ուն…
Մահարի կրտսեր գործակիցը, գաղափարակիցը եւ հովանաւորեալ մտերիմն էր Չարենցի ու Բակունցի, որոնք իրենց արեամբ վճարեցին ծանրագոյն գինը իրենց գովերգած… խորհրդային «Այգաբաց»ին։
Մահարի իր կարգին հալածուեցաւ ու բռնադատուեցաւ, բայց Չեկայի բանտերուն մէջ ֆիզիքապէս չսպաննուեցաւ, այլ դատապարտուեցաւ ցմահ աքսորի… Այդուհանդերձ՝ գոյատեւեց եւ վերադարձաւ հայ գրականութեան, որպէսզի կարենայ վկայել խորհրդային «դրախտ»ի էութեան՝ հոգեբարոյական արհաւիրքին մասին։
Ինչպէս որ հետագային Մահարի պիտի վկայէր Շահան Շահնուրի ուղղուած իր նամակներէն մէկուն մէջ, աւելի քան 17 տարի Սիպիրեան աքսորավայրերը «ճաշակած» Մահարիին համար գաղտնիք չէր, թէ ո՛վ էր այդ՝ մարդկային մեծագոյն ողբերգութիւններէն մէկուն պատասխանատուն.¬ «… մեծ ոճրագործ, դահիճ եւ սինլքոր վրացի Ստալինի գործերն էին, կատարողները՝ նրա դրածոները, Հայաստանի մէջ հայը, Ռուսաստանի մէջ ռուսը, Բելառուսիոյ մէջ բելառուսը…» («Շ. Շահնուրին», 28 Յունիսի 1962 թ.):
Մահարի հաւատացողն էր, որ «Ամէն մէկի կեանքում պէտք է մի փոքր անձրեւային եղանակ լինի, որպէսզի յետոյ լաւ փայլատակի արեւը»: Իր ամբողջ գրականութիւնը կիզակէտ ունեցաւ այդ հաւատքն ու սպասումը։ Բայց յատկապէս անձնական իր կեանքին ու իր պաշտած ժողովուրդին ու հայրենիքին չար բախտէն, Մահարի ապրեցաւ ու վայելեց միայն կարճատեւ արեւոտ եղանակ, որովհետեւ շարունակ անձրեւ ու մշուշ, արիւն եւ ցաւ «տեղաց» իր ճամբու ընթացքին…
Գուրգէն Գրիգորի Աճէմեան ծնած է 1903 թուականի Օգոստոս 1ին, Վան՝ Արեւմտահայաստանի պորտը հանդիսացող քաղաքին մէջ: Արեւմտահայու իր կազմաւորումը եւ մանկութեան ու պատանեկութեան իր յիշողութիւնները վճռորոշ նշանակութիւն ունեցան իր հետագայ կեանքին ու ստեղծագործական ուղիին համար։
Վանեցիի իր իւրայատուկ կազմաւորումով՝ Մահարի մշակեց թէ՛ իր ազգային¬քաղաքական մտածողութիւնը, թէ՛ իր գեղարուեստական գրականութիւնը։ Պատահականօրէն չէր, որ Մահարիի արձակին մնայուն նուաճումները եղան իր «Մանկութիւն» (1929) եւ «Պատանեկութիւն» (1930), «Երիտասարդութեան սեմին» (1955), «Ծաղկած փշալարեր» (1950ականներու վերջը) ու «Այրուող Այգեստաններ» (1966) գործերը, որոնց տիրական գիծը մէկ կողմէ համով ու հոտով պատումն ու ստեղծագործական թարմ շունչը, իսկ միւս կողմէ դառն եւ թունաւոր տպաւորութիւններն ու համոզումներն էին՝ Մահարիական բուռն յուզաշխարհէն հանուած։
Թէեւ մինչեւ Առաջին Աշխարահամարտի բռնկումը, ինչպէս որ ինք կը վկայէ, Մահարի ապրեցաւ «քիչ թէ շատ անհոգ» մանկութիւն ու պատանեկութիւն, բայց այդ շրջանին իր ապրած թէ՛ անձնական, թէ՛ ազգային ողբերգական իրադարձութիւնները մինչեւ մահ ծանր մղձաւանջի մէջ պահեցին իր ողջ էութիւնը։ Մանաւանդ որ նախախորհրդային հայ իրականութեան ազգային¬քաղաքական խմորումներուն՝ յատկապէս Դաշնակցութեան սերմանած ազատագրական եւ յեղափոխական արժէքներուն ու աւանդներուն հանդէպ անհաշտ հակադրութիւն մը շարունակ կրծեց Մահարիի գաղափարական էութիւնը։ (Համոզուած էր եւ միշտ հակադաշնակցական կոյր մոլուցքով կը պատմէր, թէ սեփական մօրեղբօր ձեռքով հօրը սպաննել տուած էին, Վանի մէջ, Արամ Մանուկեանն ու Իշխանը)…
Նոյն այդ էապէս հակակուսակցական մոլուցքով՝ Մահարի անհիմն ու «ինքնասպանական» պաշտամունք մը զարգացուց այսպէս կոչուած «խորհրդային դրախտ»ին նկատմամբ, որուն համար ծանրագոյն գին վճարեց՝ երկար տարիներ հայրենի հողէն ու հայ գրականութենէն զրկուած, հեռաւոր աքսորավայրերու մէջ ապրելով։
Մահարի գրչանունով անմահացած Գուրգէն Աճէմեանի գաղափարական աշխարհին անյաղթահարելի վէրքը եղաւ ու մնաց ընտանեկան ողբերգութիւն մը, որ պատահեցաւ իր մանկութեան տարիներուն։ Արմենական կուսակցութեան պատկանող հայրը սպաննուեցաւ իր սեփական մօրեղբօր կողմէ, որ դաշնակցական էր։ Մահարի մինչեւ մահ չկրցաւ հաշտուիլ այդ ողբերգութեան հետ եւ ամբողջ հայ ժողովուրդի անցած ուղին դիտեց ու արժեւորեց թունաւոր այդ հոգեվիճակով՝ միջ¬կուսակցական վէճերով ու սուր հակադրութիւններով արատաւորել փորձելով հայ ազգային գաղափարաբանութեան անկորնչելի հարստութիւնը։
Եւ չափազանցութիւն պիտի չըլլայ այն ընդհանրացումը, որ Գուրգէն Մահարի գլխաւոր պատասխանատուներէն մէկը եղաւ մինչեւ մեր օրերը հայրենաբնակ հայութեան որոշ շերտերուն մէջ «վերապրող» հակակուսակցական եւ յատկապէս հակադաշնակցական գաղափարական մաղձին։
Կենսագիրները իրաւացիօրէն կը նշեն, որ Սիամանթոյով եւ Վարուժանով, Թէքէյեանով ու Մեծարենցով սնած ու գրականութեան փարած Մահարիի կեանքը հիմնովին գլխիվայր շրջուեցաւ, երբ պայթեցաւ Առաջին Աշխարհամարտը։ Պատանիի զարհուրած աչքերով ան հետեւեցաւ ու սեփական մորթին վրայ զգաց ահաւորութիւնը թրքական հայատեացութեան, եւրոպական մեծ տէրութեանց դիւանագիտական կեղծիքին ու շահամոլութեան։ Տեսաւ մանաւանդ հերոսական խոյանքը սեփական ժողովուրդին, որ Վանի ինքնապաշտպանութեան օրինակով՝ արեւուն տակ յաղթահասակ կանգնելու մեր ազգային արժանաւորութիւնը նուաճեց, բայց որովհետեւ քաղաքական իր ապագան կապած էր Ռուսաստանի հետ՝ ռուսական զօրքերու նահանջին հետ բիւրաւոր գաղթականներով անցաւ Արեւելահայաստան։
Գուրգէն Աճէմեան մեծ գաղթի ժամանակ կորսնցուց մայրն ու հարազատները. իր սերնդակիցներու մեծ մասին պէս պատսպարուեցաւ որբանոցներու մէջ։ Տարիներ ետք Մահարի վերագտաւ իր մօրը եւ հարազատներուն։ Իր մանկութեան այնքան պաշտելի «տատիկ»ը արդէն մահացած էր գաղթի ճամբուն վրայ։ Թէեւ Թիֆլիս, Ալեքսանդրապոլ թէ Երեւան, որբանոցներու մէջ, նախնական կրթութեան ու կտոր մը հացի եւ պնակ մը կերակուրի հնարաւորութիւնը ունեցաւ, բայց որբի կեանքը շատ ծանր տարաւ Մահարի, խոր դառնութիւն եւ անսահման ցասում ապրեցաւ, որոնք երիտասարդութեան սեմին կանգնած հայ որբին մղեցին դէպի պոլշեւիկեան «արեւածագ»ին ինքնախաբ պաշտամունքը։
Որբանոցի տարիներուն Մահարի ծանօթացաւ Չարենցին եւ ուղղակի իբրեւ ուսուցիչի կապուեցաւ անոր հետ։ 1922ին լոյս ընծայեց բանաստեղծութիւններու իր առաջին հատորը՝ «Արտամետեան Գիշերներ» խորագրով։ Երկրորդ հատորը բանաստեղծութեանց՝ «Մրգահաս» խորագրով, լոյս տեսաւ 1932ին, «Ձօն՝ Եղիշէ Չարենցին» ներածութեամբ։ Աւելի ուշ, աքսորէ վերադարձին, լոյս տեսան Մահարիի բանաստեղծական միւս ժողովածուները՝ «Ծովի Երգեր»ը, «Հնձաններ»ը, «Անդունդն Ի Վեր»ը, «Անանձնական»ն ու «Պոեմներ»ը:
Բանաստեղծական իր գործերուն մէջ, մանաւանդ սկզբնական շրջանին, մեծապէս զգալի են ոչ միայն արեւմտահայ գեղապաշտ սերունդին, այլեւ Տէրեանի ու Չարենցի ազդեցութիւնները։
Մահարիի գրական¬գեղարուեստական եւ ազգային¬գաղափարական հետագայ ուղիի հունաւորման մէջ մեծ եղաւ ազդեցութիւնը Ակսէլ Բակունցի։ Մահարի մեծ խանդավառութեամբ նետուեցաւ արձակագրութեան ասպարէզ եւ իրարու ետեւէ լոյս ընծայեց իր «Մանկութիւն» եւ «Պատանեկութիւն» գործերը, որոնք լայն ժողովրդականութիւն գտան եւ մեծ հռչակի արժանացուցին զինք: Բակունցի ներշնչումով՝ Մահարի իւրովի վերանայման ենթարկեց հայ ժողովուրդի մօտաւոր անցեալին վերաբերեալ իր տեսակէտները եւ սկսաւ վերարժեւորել ազգային¬ազատագրական պայքարին գաղափարական աւանդները՝ համապատասխան թարմացման ենթարկելով իր ստեղծագործութիւնները։ Այդ հասունացումը բաւարար հիմք նկատուեցաւ խորհրդային իշխանութեանց համար, որպէսզի նաեւ Մահարիին ենթարկեն 1936ի համատարած հալածանքին ու բռնադատութեանց։ Թէեւ մահապատիժ չստացաւ, բայց մինչեւ Ստալինի մահը աքսորի դատապարտուեցաւ նաեւ Մահարի։ Աքսորի մէջ ալ ամուսնացաւ լիթվացի Անտոնինայի հետ։
1953ին վերադարձաւ Երեւան՝ հիւծած ու քայքայուած առողջութեամբ։ Թափով վերսկսաւ ստեղծագործական աշխատանքի։ 1950ականներու վերջերուն լոյս տեսաւ իր «Ծաղկած փշալարեր» վիպակը, որ աքսորի տարիներուն կը վերաբերի եւ իբրեւ «խորհրդային կուլակ»ի խորհրդանշած մարդկային ողբերգութեան ու գաղափարական արհաւիրքին նուիրուած ցնցիչ գրականութիւն՝ իր տեսակին մէջ միջազգային մեծ արժէք կը ներկայացնէ. այդ պատճառով ալ շուտով թարգմանուեցաւ ռուսերէնի, նուիրուած ցնցիչ գրականութիւն՝ իր տեսակին մէջ միջազգային մեծ արժէք կը ներկայացնէ. այդ պատճառով ալ արժանացաւ ռուսերէն, ֆրանսերէն եւ անգլերէն թարգմանութեան։
Գուրգէն Մահարիի գրական ժառանգութեան մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւեն իր նամակները, որոնք երկար տարիներու վրայ գրուած են քսաներորդ դարու մեր գրականութեան մեծարժէք դէմքերուն եւ կը շօշափեն ոչ միայն հայ գրականութեան, այլեւ ազգային մեր կեանքին հրատապ խնդիրները։
Գուրգէն Մահարի վախճանեցաւ Յունիս 17ին, 1969 թուին, Պալանգա (Լիթվա) եւ թաղուեցաւ Երեւան։
Ուշագրաւ է, որ Մահարի՝ այդքա՜ն բազմաչարչար կեանք ապրելով հանդերձ, խոր համոզումով տէր կանգնեցաւ իր կտրած ուղիին։ Ինչպէս որ իր ինքնակենսագրականի աւարտին կþընդգծէ.
«… Եթէ այս րոպէին ներս մտնէր ահեղ եւ ամենակարող Եհովան, նստէր իմ դիմաց, մի ծխախոտ վառէր եւ ասէր.¬ Տալիս եմ քեզ երկրորդ կեանք, գծիր քո երկրորդ կեանքի ուղին օրօրոցից մինչեւ գերեզման, ինչպէս որ ցանկաս, եւ կը կատարուի քո կամքը… ինչպէ՞ս կþուզէիր ապրել։ Ես նրան կը պատասխանէի, առանց վարանելու.¬ Ճիշտ այնպէս, ինչպէս ապրեցի»։
Միայն 66 տարի ապրած եւ մէկ կեանքի ընթացքին երկու անգամ արմատախիլ եղած՝ գաղթ ու աքսոր ճաշակած մեծատաղանդ հայ գրողի ծննդեան տարեդարձին նուիրուած յուշատետրի այս էջը կþարժէ փակել Մահարիի պատգամով, որ տեղ գտած է մեծարժէք գրողի այրիին 1972ին լոյս ընծայած «Իմ Ոդիսականը» գործին մէջ.

Իր մահից քիչ առաջ Գուրգէնն ինձ ասաց.¬ «Յիշիր, Անտոնինա, իմ խօսքերը: Այս բռնութիւնը երկար չի տեւի, Խ.Ս.Հ.Մ.ը լի է բանտերով եւ ճամբարներով, այն դատապարտուած է կործանման: Չարութեան կայսրութիւնը վերջապէս կը քանդուի: Իշխանութիւնը, որը պահւում է դաւաճանների միջոցով, գոյութեան իրաւունք չունի: Կը գայ նոր դարաշրջան, եւ հայը նորից կը դառնայ իր երկրի տէրը: Ճշմարտութիւնը կը յաղթի, եւ ինձ վերջապէս կը հասկանան, բայց, ցաւօք, ես արդէն չեմ լինի»:

«Չարութեան կայսրութեան» այդ անխուսափելի կործանման Մահարիական խոր համոզումը կը բաբախէ «Թէ ունէի ես մեղքեր» խորագրով իր գողտրիկ քերթուածին մէջ.

Թէ ունէի ես մեղքեր, քաւե՜լ եմ վաղուց,
Թէ անմեղ եմ հալածուել, մի՛ նայիր խոժոռ,
Չէի՜ վերջին երգիչը Պառնասեան թաղում,
Բայց անունս աղօտուեց օրերի փոշում…
Ա՜խ, քո կրակը մնաց սրտում իմ անմար
Երկի՛ր, ես քո երգերը պահեցի անգիր…
Լոկ դու եղար պատուանդան մարմար առ մարմար,
Եղար հզօր յենասիւն յանգի ու կեանքի…
Հիմա քեզ մօտ եմ նորից, ի՛մ երգ, ի՛մ գարուն,
Վերադարձե՜լ եմ առոյգ, թէպէտ եւ փոշոտ…
Թէ ունէի ես մեղքեր, քաւե՜լ եմ վաղուց,
Թէ անմեղ եմ հալածուել, մի՛ նայիր խոժոռ…