Երգի Մը Պատմութիւնը. Խանասորի Արշաւանքին Ձօնուած Երգերուն Հոլովոյթը 

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Ակնյայտ իրողութիւն է, որ հայկական ազատագրական պայքարը երկար ժամանակ իր ազդեցութիւնը ունեցած է մշակոյթի եւ արուեստի զանազան բնագաւառներուն վրայ, որոնց կարգին` երգ-երաժշտութեան վրայ: Ուստի, այս տեսակ երգ-երաժշտութիւններուն տարբեր-տարբեր առիթներով տուած ենք «յեղափոխական երգեր», «ռազմական երգեր» կամ «ազգագրական երգեր» բնութագրումը. անոնք պատճառ դարձան, որ յիշողութիւնները վերածուին ամէնօրեայ ապրումի:

Յեղափոխական երգերը, անկասկած, նախ յիշողութիւններ են, ապա պատմութիւն նկարագրող, բայց միեւնոյն ժամանակ դաստիարակչական ու քարոզչական մեծ աշխատանք` ծանօթացնելու կատարուած սխրագործութիւնները, նշելու դէպքերն ու դէմքերը:

Աշխարհի տարածքին, ինչպէս նաեւ հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ ստեղծուած են միլիոնաւոր երգեր` շրջապատի ազդեցութեան տակ, պայմաններու եւ ընթացիկ իրադարձութեանց կամ դէպքերու ընդմէջէն:

Արդարեւ, քաջ գիտենք, որ հայ ժողովուրդի ազգային ազատագրութեան պայքարի պատմութեան մէջ մեծ է տեղը Խանասորի արշաւանքին, որ տեղի ունեցաւ 120 տարի առաջ, 1897 յուլիս 25-ին:

Առանձնացնելով Խանասորայ արշաւանքին դիպաշարը` յայտնենք, որ նորութիւն ըսած չենք ըլլար, եթէ երբեք վերյիշենք, թէ անիկա վրէժխնդրական ու պատժական արարք մըն էր` ըստ ամենայնի: Անոր իրագործման դրդապատճառը դաշնակցական Պետոյին, արմենական Աւետիսեանին եւ հնչակեան Մարտիկին ու անոնց ընկերներուն տմարդի սպանութեան վրէժը լուծելն էր:

Խանասորի արշաւանքը ունէր պատժական եւ ցուցական-քարոզչական կրկնակ բնոյթ: Հանդիսաւոր երդում տալէ ետք, 1897 յուլիս 24-ի գիշերը (հին տոմար) 253 մարտիկներէ բաղկացած արշաւախումբը կ’անցնի թուրք-պարսկական սահմանը` Արաուլ լերան կողմէն եւ կ’իջնէ Խանասորի դաշտը, որ բանակավայրն էր քիւրտ Շարաֆ բէկին եւ անոր ցեղախումբին (Մազրիկ): Մազրիկ զինեալները կը կոտորուին, բայց Շարաֆ կնոջական հագուստներով կը փախչի:

Բուռն կռիւներու պատճառով արշաւախումբը ունեցաւ 19 զոհ: Ըստ անգլիական Տէյլի Նիւզ թերթին, քիւրտերը ունեցած էին շուրջ հինգ հարիւր սատակ: Քանի մը ժամէն յանցագործ քիւրտ մազրիկ ցեղախումբի արիւնով ներկուեցաւ Խանասորայ կանաչ դաշտը: Պատժական արշաւանքի յաջողութիւնը, իր բոլոր տուեալներով, ազդարարութիւն մը եղաւ բոլոր անոնց, որոնք հայու արիւն կը հեղէին` անպատժելիութեան ապաւինելով: Միաժամանակ աւետիսեաններու, մարտիկներու եւ պետոներու նահատակութեան վրէժը լուծել:

Ուստի այս աշխատասիրութեան մէջ, իբրեւ հիմնական նիւթ, լուսարձակի տակ կ’առնենք Խանասորի արշաւանքին նուիրուած երգերը:

Խանասորի արշաւանքի սխրագործութեան պատճառով հայ ժողովուրդը եւ յատկապէս յեղափոխականներ ծնունդ տուին արշաւանքը նկարագրող կարգ մը երգերու: Այս բոլորը բնականաբար կ’ապացուցեն Խանասորի արշաւանքին վայելած ժողովրդականութիւնն ու վարկը:

Խանասորի արշաւանքի հերոսական արարքը պատճառ դարձաւ, որ յուլիս ամիսներուն նիւթը նախ յիշատակուի յօդուածներու ընդմէջէն, ապա յօրինուած երգերը տեղադրուին մամուլի եւ երգարաններու մէջ: Քանի մը տասնեակ տարիներ ետք, սփիւռքի տարածքին արշաւանքի տարողութեան հարցը աչքի առաջ առնելով, ընթացք առաւ ձեռնարկներով անոր յիշատակումը: Ուստի այդ ձեռնարկներուն տեղի ունեցած գեղարուեստական յայտագրին բնականաբար մաս կը կազմեն խանասորեան երգերը: Անոնք կը ձայնասփռուին կայաններէ, ինչպէս նաեւ կ’երգուին բանակումներու կամ խրախճանքներու ընթացքին:

Ահաւասիկ` եօթը երգերու վերնագրեր, որոնք մեր ուսումնասիրութեան առարկայ դարձած են եւ ուղղակի կամ անուղղակի առնչուած են Խանասորի արշաւանքին հետ.

1.- ՇԵԱՍԷ ԽԱՆԱՍՈՐԷ (Խանասորի կռիւը)

2.- ԽԱՆԱՍՈՐԻ ԱՐՇԱՒԱՆՔԸ («Կարկուտ տեղաց Խանասորայ դաշտումը»)

3.- ԽԱՆԱՍՈՐԻ ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ («Դաշնակցութեան վեհ քաջերը» կամ «Պաշարեցին Խանասոր»-ը)

4.- ԽԱՆԱՍՈՐԻ ԿՌՒՈՒՄԸ («Ինկածների յիշատակ»-ին)

5.- ԽԱՆԻ ԵՐԳԸ («Ագուլիսցի քաջ պատանի»)

6.- ՀԱՅ ԶԻՆՈՒՈՐԻ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ («Մենք անկեղծ զինուոր ենք»)

7.- ԽԱՆԱՍՈՐԻ ՔԱՅԼԵՐԳ («Կռուեցէք տղերք, կռուեցէք քաջ-քաջ»)

Յիշողութիւններով մէկտեղուած` այս երգերու պատմական հենքը կը մնան ֆետայիին ասպետական նկարագիրը, մազրիկ ցեղախումբի դէմ կատարուած պատժական արշաւանքը, հայ ֆետայիին նկարագիրը, հայ հերոսին կամքն ու պատգամը ու անոր հերոսական մահը. մէկ խօսքով հայկական հերոսապատումի արտացոլումն է:

*
Խանասորի արշաւանքին նուիրուած երգերէն առաջին հերթին կ’անդրադառնանք քրտերէն «Շեասէ Խանասորէ» (1) (Խանասորի կռիւը) երգին, որ պատմական արշաւանքին նուիրուած է անոր ենթակայ եղած մազրիկ ցեղախումբէն քիւրտի մը կողմէ: Երգին վերջաւորութեան կը կարդանք` «քրտերէնէ թարգմանեց Ազգին»:

Երգի մասին որեւէ մեկնաբանութիւնէ առաջ` նախ պէտք է պարզաբանել եւ ընդգծել կարեւոր իրողութիւն մը: Քիւրտերը յատուկ սովորութիւն մը ունին. կռուի պարտութեան ընթացքին թշնամիին գովաբանական երգեր կը հիւսեն, եւ այս տեսակի երգերու թիւը պատմութեան ընթացքին շատ է, յատկապէս հայերու նուիրուած:

Արդարեւ, Խանասորի արշաւանքը պատճառ դարձած է, որ քիւրտ երգիչը քրտերէն երգ հիւսէ Խանասորի արշաւանքին մասին` վեր առնելով դէպքին եւ անոր մասնակից հայ հերոսներու սխրագործութիւնները:

Եթէ ուշադրութեամբ հետեւինք «Շեասէ Խանասորէ» երգի բառերուն, յստակօրէն կրնանք ներթափանցել եւ հասկնալ քիւրտ հեղինակին իրապաշտ մօտեցումն ու արտայայտութիւնը` արշաւանքի բոլոր մանրամասնութիւններուն, կարծէք հեղինակը հայ ըլլայ:

Քիւրտ երգիչը կը նկարագրէ Խանասորի դաշտը` իր եղէգներով, փուշերով, աղբիւրներով եւ բնութեան այլ տարրերով: Հոն մեզի կը ներկայացուի կռիւի պատումը, եւ ապշեցուցիչ ձեւով նմանութիւն կայ Խանասորի արշաւանքին նուիրուած հայերէն երգերուն:

Քիւրտ հեղինակը կը հիմնաւորէ, որ «Խանասորի դաշտն է փշոտ», եւ «Էրուած Խանասորի դաշտը դեղին քար է»: Իսկ քիւրտ մազրիկ ցեղապետ Շարաֆ բէկի մասին հեղինակը կը հաստատէ, որ` «Շարաֆ պէյին եօթը տարուան դողն է բռնել ու փախչում է»:

Այնուհետեւ, երգին յաջորդող բառերուն մէջ քիւրտ մազրիկը կ’անդրադառնայ, թէ հայերը «Աշխարհի ու երկրի վրայ իրենց մեծ նամուսն են պահում»:

Աւելի՛ն. ֆետայիին փամփուշտները կարկուտի պէս տեղացած են այդ օրը` «Հայ ֆետայու Մաւիզարի գժկժոցն է»:

Քաջ գետենք, որ Խանասորի արշաւանքը Նիկոլ Դումանի մտայղացումն էր, եւ ինչպէս յաճախ ըսուած է` անոր վճռական ոգու եւ հետեւողական աշխատանքի արդիւնքը:

Բայց ընդհանուր հրամանատարութիւնը յանձնուեցաւ Խանասորի Վարդանին, եւ անոր օգնականին` Յովսէփ (Իշխան) Արղութեանին: Սակայն Նիկոլ Դումանի քաջութեան ու հեղինակութեան համբաւը տարածուած էր քիւրտերուն մէջ:

Այդ պատճառով քիւրտ հեղինակը մանրամասնութեան կ’երթայ, երբ կը նկարագրէ Վարդանի պեխը, ինչպէս նաեւ` հայդուկապետ Դումանի մասին, աւելցնելով` «Ֆետայի Նիկոլի ծխափայտը շիրազէ քեահրուպարի ձեւին է»:

Քիւրտ մազրիկը երգին մէջ կը շեշտէ, որ ֆետայիին երեւիլը ահ ու թողի մատնած է ցեղախումբը, յատկապէս երբ ֆետայիները բացագանչած են. «Մենք էտ Համիտիէների քէօքը կտրենք աշխարհի ու երկրի երեսից»:

Ստորեւ կը ներկայացնենք քրտերէն «Շեասէ Խանասորէ» (Խանասորի կռիւը) երգին բառերը:

Շեասէ Խանասորէ (Խանասորի կռիւը)

ԽԱՆԱՍՈՐԻ ԿՌԻՒԸ
(Քրտերէնէ թարգմանուած)

Խանասորի դաշտում, աղբիւրի ակներին
Հայ ֆետային արշալոյսին բանակ է դրել:
Կեակէ Հասան պէյը կանչում է. «Է՜յ, համիտիէնե՛ր, դուրս եկէ՛ք,
Էտ ֆետայիները մեր քէօք ու օճախը կը հանեն»:

Խանասորի դաշտն է փշոտ,
Կեակէ Հասան պէյի կոնին (վրան) հազար ու եօթը հարիւր հայ ֆետայ են եկել,
Բռնել են Կեակէ Հասան պէյի կոնը կարաւուլով ու ջասուզով:
Կեակէ Հասան պէյը կանչում է` «Անպատուաբեր մի կռիւ է էս»:

Էրուած Խանասորի դաշտը դեղին քար է,
Հայ ֆետայու մուզիկայի երգ ու ձայնն է.
Շարաֆ պէյին եօթը տարուան դողն է բռնել ու փախչում է,
Մինչեւ Ջաֆար աղի կոնը` մօտը զէնք չի մնում:

Նախշուն Բաշգալէն հեռագրել է Ստամպոլ.
Նախշուն Խանասորի դաշտում իսլամի որդին ընկել է ղուլուղ
Հայ ֆետայու ձեռքից. անձնատուր են լինում, ռաիաթից բախտն են խնդրում.
Տէրութեան զօրքը Երզնկայում ծանր է նստում:

Խանասորի դաշտը եղէգնոտ է,
Կեարաղանայ եղէգնուտը տղմոտ է.
Աւտալէ Օրդիկազին կանչում է. «Հայ ֆետա՛յ,
Ես հայ եմ. ձեր խաչը պագնեմ, ինձ մի սպաննէք, ես հա՛յ եմ»:
Էրուած Եառաւուլ մառախուղով է,
Առաւօտ Սըսանայ գլխին հայ ֆետայու Մաւիզարի գժկժոցն է.
Աղաներին ու կտրիճներին են սպասում,
Աշխարհի ու երկրի վրայ իրենց մեծ նամուսն են պահում:

Խանասորի դաշտը մի զառիվայր տեղ է,
Ֆետայի Վարդանի պեխեր մետաքսի հատ-հատ թել է.
Կանչում է. «Է՜յ, համիտիէնե՛ր, ձեր հօր քիթը անիծեմ.
Սըսանայ գլխի առաւօտեան կռիւը եկել է ձեր ընտանիքի առջեւ, ի՜նչ նամուսով մի կռիւ է»…

Կռւի տեղը էրուած Խանասորի դաշտն է` սառ ջրերով,
Ֆետայի Նիկոլի ծխափայտը շիրազէ քեահրուպարի ձեւին է.
Կանչում է. «Է՜յ, եղբայրնե՛ր, ձեռք ձեռքի տուէ՛ք,
«Մենք էտ համիտիէների քէօքը կտրենք աշխարհի ու երկրի երեսից»:

Ախպերն է կանչում. «Փոխան եղբա՛յր, սկսի՛ր».
Ապէրն է ասում. «Դարմօ եղբա՛յր, սկսի՛ր»,
«Մենք համիտիէների քէօքը կտրենք աշխարհի ու երկրի երեսից,
«Թո՛ղ իմանան, որ մենք նախնիքների հոգին ունինք»:

«Աղջի՛կ համիտիէներ, սեւ փոշին ձեր գլխին ածէ՛ք.
«Մենք մի քաջութիւն ենք անում,
«Թո՛ղ հայ ֆետայու ձայնը գնայ Ստամպոլի դուռ
«Ու իսլամի որդին իրեն համար ռաիաթի բախտը ուզի»:

Այս վերնագրի Ա. գլխու տակ անդրադարձանք քիւրտ հեղինակի ստեղծագործութեան, որ մնալով իր խղճին ականջալուր եւ համամարդկային անարդարութեան դէմ, իբրեւ զգացում, դիմած է իր մտքին ու սրտին: Հետեւաբար այս զուգահեռ գործօններու շնորհիւ, ան ստեղծագործած, երգած ու յօրինած է Շեասէ Խանասորէ» (Խանասորի կռիւը) երգը, որուն մէջ արտայայտուեցան` իր խոր զգացմունքը, յուզմունքը, պոռթկումը, անկեղծութիւնը:

Հոն ի յայտ կու գան փոխվրէժի ամէնէ ցայտուն զգացումները, օսմանեան բռնատիրութեան եւ Համիտէի գունդերու, ոճիրին դէմ պայքարողները, ազատութիւն տենչացողները, իրաւազրկուածները, ոտնակոխուածները, եւ օսմանեան ծանր լուծին տակ տնքացողները կը տողանցեն` պատմութեան փուլ մը վերակենդանացնելով:

Երգին խօսքերը յատկապէս ցոյց կու տան, որ երգը հիւսուած է ժողովրդական երգի ընդհանուր բնոյթով ու ոճով:

Վերջապէս, պատմական կարեւորութեան համար պէտք է նշել այն իրողութիւնը, որ արշաւանքին դիւցազնական ընթացքն ու պատուաւոր վախճանը հիացումով լեցուցին մազրիկ ցեղի մնացորդները, որոնք զուրկ չէին ասպետական ոգիէ: Այդ քիւրտերը, որոնց մեծ մասը կուրծքին կամ ճակատին վրայ սպի մը կը պահէր իբրեւ յիշատակ դաշնակցական մոսիններէն, իրենց մեռելներուն հետ նոյն դամբանին մէջ թաղեցին նահատակ ֆետայիները եւ հասարակաց տապանաքարին վրայ գրեցին. «ՀՈՍ ԿԸ ՀԱՆԳՉԻՆ ԵՐԿՈՒ ՑԵՂԵՐՈՒ ԿՏՐԻՃՆԵՐԸ»:

*

120 տարիներ անցած են Խանասորի պատմական վրիժառական արկածալից արշաւանքէն, բայց հայ ժողովուրդի եւ յատկապէս ՀՅ Դաշնակցութեան 19-րդ դարու վերջին տասնամեակին մղուած ազատագրական պայքարի պատմութեան մէջ Խանասորի վրիժառական արշաւանքը իր տեսակով եզակի կը մնայ, այն իմաստով, որ ան բոլորովին կը տարբերէր նախապէս մղուած կռիւներէն, ինչպէս` 1894-ի Սասնոյ առաջին ապստամբութիւնը: Այս վերջինին պարագային, մարդոց աւելի մեծ թիւ մը մասնակցած էր կռիւին, որ ունէր ինքնապաշտպանութեան բնոյթ: Իսկ Խանասորը, իր հակայարձակողական եւ վրիժառական արշաւանքով, նոր էջ մը կը բանար մղուող ազատագրական պայքարին մէջ: Ան իր փայլուն յաղթանակով հասած էր իր նպատակին:

Այս առումով, յատուկ ուշադրութեան արժանի է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան եւ Կեդրոնական Կոմիտէի անդամ Թորոսի, բուն անունով` Գալուստ Ալոյանի յօրինած «Կարկուտ տեղաց Խանասորայ դաշտում» երգը: Անմիջապէս ըսենք, որ Ալոյեան իր համեստ եւ ժողովրդանուէր խառնուածքին համար վաստակած էր «Տարվիշ» («Դարուիշ») անունը:

Գալուստ Ալոյեան Խանասորի արշաւանքին իբրեւ մասնակցող` ներշնչուած է իր զինակից մարտական ընկերներու սխրանքներով, այդ պատճառով ալ յօրինած է այս երգը: Երգին եղանակը ապագային մշակուած եւ դաշնաւորած է երաժիշտ Գէորգ Կառվարենցը:

Հրացաններու գնդակները կարկուտի պէս տեղացած են մազրիկ բարբարոս քիւրտ ցեղի գլխուն, որ վայրագօրէն կոտորած էր Վանէն Սալմաստ (Պարսկաստան) անցնող հայ յեղափոխականները: Հետեւաբար երգին մէջ տեղացող գնդակներու տարափին համընթաց, խօսուն է նաեւ ֆետայիի ասպետական ոգին:

Երգին բառերը նկարագրական համակողմանիութեամբ ինքնին հերոսապատումն է: Երգին հոգի ու կեանք տուողը վստահաբար ապրողը կամ այդ ապրումը շնչողն է, որ այսքան հարազատ կրնայ դրսեւորել:

Երգը թէեւ իր պարզ բառերու շարահիւսուացքով կը ներկայանայ մեզի, սակայն խորքը այլ բան է: Ամէն ինչէ առաջ դէպքին նկարագրութիւնն է, ապա աշխարհագրական, գաղափարական, պատմական, հայ ֆետայիի նկարագրի, դաստիարակչական ու օրհասի թելադրականութեան համապարբակ պատումն է:

Միւս կողմէ, մեզի ծանօթ է զինագործ Կարոյի (Արիստակէս Զօրեան, Ռոստոմի կրտսեր եղբայրը) նահատակութեան դէպքը արշաւանքի ընթացքին: Կարոն նահանջի ընթացքին ամօթ կը համարէ կռնակ դարձնել բուռ մը քիւրտերուն, Կրետացիին կողքին կը շարունակէ մարտնչիլ… Կրետացին չ՛ուզեր բաժնուիլ իր ընկերոջմէ, երկուքն ալ կը զոհուին իրենց դիրքին մէջ: Այս պատկերը իր հարազատութեամբ Գալուստ Ալոյեան փորձած է մեզի ներկայացնել իր սոյն երգի վերջընթեր տունին մէջ` այդ տունը նուիրելով Կարոյի յիշատակին…

Երաժշտութիւնը հանդարտահոս կառուցուածքով, սակայն աշխուժ, առնական կշռոյթով է: Մերթ ընդ մերթ բարձրացող ու մեղմացող ձայնաշարերու շարահիւսուած ագուցուածքով կ’արտայայտէ վրէժի ու հերոսութեան բորբոքն ու թելադրողական սրտազեղումները: Մարտական սքանչելի երգը կը պատկերացնէ «Մոսին»-ներէն տեղացող կարկուտանման գնդակները:

Ստորեւ կը ներկայացնենք երգին բառերը.

Խանասորի Արշաւանքը

Կարկուտ տեղաց Խանասորայ դաշտումը,
Ֆետայիներ դաշնակցական վրիժառու գոռում են:

Սոսկաց քիւրտը` լեղապատառ մազրիկցին,
Չէր երազում ջնջուել ի սպառ քաջ ֆետայու գնդակից:

– Եաման, Աստուած, ֆետան եկաւ ուր փախչինք,
Ասաց որդուն կրծքին սեղմած լեղապատառ քրտուհին:

– Մի՛ վախենար, հանգիստ կեցիր, բաջի ջան,
Կանանց երբեք ձեռք տալու չէ վրէժխնդիր քաջ ֆետան:

Մի ժամուան մէջ Մազրիկ ցեղը ջնջուեցաւ,
Խանասորայ կանաչ դաշտը կարմիր գոյնով ներկուեցաւ:

Փչի՛ր, շեփոր, դէպ’ Արաուլ մենք թռչենք,
Դիրքեր բռնենք, գաթայ, հալուայ ձիւնի ջրով ճաշակենք:

Մերթ կռւում է, մերթ բարձրանում քաջ ֆետան,
Եզակի է պատմութեան մէջ արշաւանքի տեսարան:

Չկար Կարոն, տխուր պատեց ամէնքին,
Երանի՜ է նրա հոգուն, որ զոհ դարձաւ այդ կռուին:

Քեզ ենք յանձնում մեր քաջերը, ո՛վ պաշտելի Արաուլ,
Կրծքիդ մէջը ամուր պահիր անմահ զոհերն հայերուն:

Կը գայ շուտով շղթան կտրած հայ մարդը,
Մեր զոհերը ամուր պահիր գրկիդ մէջը խնկելի:

Հայե՛ր, յիշէք նուիրական այդ օրը,
Յուլիս ամսու քսանհինգին կատարեցէք մեր տօնը:

*
Խանասորի արշաւանքը հայ մարտական ոգիի զարթօնքն էր, եւ այդ քաջարի արարքը ապացուցեց, որ հայը արթնցած է եւ կարող է սեփական ուժով ու զէնքով պատուհասել իր թշնամին:

Ահաւասիկ վերոնշեալ միտքը լայն կողմերով նկարագրուած է «Խանասորի հերոսներ» երգին մէջ: Այս երգին ու երաժշտութեան հեղինակը կը մնայ մեզի անծանօթ:

Երգի առաջին երկու տողերը կարգ մը երգարաններու մէջ յաճախ տեղափոխուած են:

Այստեղ հեղինակը ամէնէն հարազատութեամբ ներկայացուցած է արշաւանքին եղելութիւնը: Նախ իբրեւ բառեր, ապա` երաժշտութիւն:

Երաժշտութիւնը քայլերգային է` ծանր կշռոյթով, ուժեղ ու լայն, ծանրութիւնը կը պահէ, կարծէք արշաւանքին դրդապատճառ եղած ութ հարիւր հայերու անմեղ արեան վրէժը առնուած ըլլալու հաստատման պատումն է, որ կը ներկայանայ մեզի: Արդարեւ, փոխվրէժի արարքի նկարագրութիւնը իր հնչական ուժգնութեամբ եւ խօսքերու եղերերգութեամբ կը համապատասխանէ եղանակի պատմողական ընթացքին:

Խանասորի Հերոսները

Դաշնակցութեան վեհ քաջերը
Պաշարեցին Խանասորը,
Վատ Շէրիֆի վրանները:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Յարձակեցան քրտաց վրան,
Կին ու աղջիկ, փոքրիկ տղաք,
Սարսափեցաւ Շէրիֆ աղան:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Առաւօտեան արշալոյսին
Հայ քաջերը զէնք վերցուցին,
Դաշտ ու ձորեր դիակ լեցուցին:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛ հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Վրանների բարակ սիւներ
Այրում էին հայ հերոսներ,
Սեւ կապեցին քրտաց մայրեր:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Սպարապետ, քաջն Վարդան,
Հրաման տուր քայլենք դէպի Վան,
Կործանենք գահը բռնութեան:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

*
Յաջորդ երգը «Խանասորի կռւում»-ը («Ինկածների յիշատակին») նուիրուած երգն է: Այս երգը քանի մը տուներով միայն լսած ենք պատանեկան տարիքին: Սակայն մեր պրպտումներէն եւ շրջապատէն իմացած էինք տուներուն աւելի ըլլալը: Հետեւաբար մեր ուսումնասիրութեան շնորհիւ կրցանք հասնիլ երգի ամբողջական վիճակին` 8 տուներուն, զորս կը ներկայացնենք:

Երաժշտութիւնը քնարերգական է, քիչ մը` մելամաղձոտութեան թեքուող, հոն չկան ելեւէջներ, առաջ գացողը նիւթն է, երգին բառերը: Մեղեդիին մէջ կը զգանք գաղափարա-յուզական բովանդակութեան նշանակալիութիւնը:

Այս երգը յուշարձան մը կը բովանդակէ Խանասորի մէջ ինկած քաջարի հերոսներուն: Ափսոս, որ այս երգին հեղինակը նոյնպէս անյայտ կը մնայ մեզի:

Խանասորի Կռւումը
(«Ինկածների յիշատակ»-ին)

Յուլիս ամսուն քսանհինգին,
Մոսին հրացան պատրաստ ձեռին,
Քրտի ոխը պահած սրտին,
Դէպ’ Խանասոր դիմեց ուժգին:

Երեք հարիւր հայ քաջերով,
Բոլորը զինուած մոսիններով,
Շէրիֆ բէկին մեծ ջարդ տալով,
Կարոն ընկաւ վրէժ կանչելով:

Ագուլիսցի քաջ պատանի,
Հօրդ մօրդ ո՞վ լուր տանի,
Քեզպէսներուն միշտ երանի,
Դուք էք յոյսը Հայաստանի:

Փչեց մեզ հով Արաուլից,
Հայերի սիրտն էլ այրեց,
Խանի պէս քաջն մեզանից խլեց,
Հայ քաջերի սիրտն էլ այրեց:

Դու ո՞վ ունիս, որ քեզի լայ,
Գերեզմանիդ վրայ ողբայ,
Թշնամիէդ վրէժ առնէ,
Անբաղդ հայուն օգնող չկայ:

Խունկով մոմով գամ Խանասոր,
Արցունք թափեմ ես ամէն օր,
Քեզ հարցնելով մնացի մոլոր,
Նստած կու լամ միշտ սգաւոր:

Արտասուքս հեղեղ դարձաւ,
Պայծառ օրս խաւարեցաւ,
Դաշտ ու ձորեր արիւն դարձաւ,
Խանի պէս քաջը զոհուեցաւ:

Ա՜խ, երանի թո՜ղ մեռնէի,
Ազգս ազատուած տեսնէի,
Ուրախ գերեզման մտնէի,
Եւ հանգստութեամբ ննջէի…

*
Խանասորի նուիրուած այլ երգ մըն է «Խանի երգը»: Այս երգը բնականաբար պիտի անդրադառնանք, որ «Խանասորի կռւումը» («Ինկածների յիշատակին») երգի համարներէ առնուած եւ ոչ շատ բարեփոխուած երգ մըն է: Նոյնիսկ անոր երաժշտութիւնը մնացած է նոյնութեամբ: Երգարաններու մէջ իր տեղը գտած է «Խանի երգը» վերնագրով:

Հոս ակնարկուած Խանը, բուն անուն- ազգանունով` Կարապետ Դաւթեան, ծնած է Ղազախի շրջանի Թաուզ գիւղը, 1873 թուականին: Մասնակցած է 1896 թուականին Վանի ինքնապաշտպանական կռիւներուն: Նահատակուած է 1987 թուականին, Խանասորի արշաւանքին, որուն կը մասնակցէր իբրեւ յիսնապետի օգնական:

Խանի Երգը

Ագուլիսցի քաջ պատանի,
Մահուանդ լուրը ո՞վ թող տանի,
Քեզպէսներուն միշտ երանի,
Դուք էք յոյսը Հայաստանի:

Խունկով մոմով գամ Խանասոր,
Արցունք թափեմ ես ամէն օր,
Քեզ հարցնելով մնացի մոլոր,
Նստած կու լամ ես ամէն օր:

Յուլիս ամսուն քսանհինգին,
Մոսին հրացան պատրաստ ձեռին,
Թուրքին ոխը պահած սրտին,
Դէպ’ Խանասոր դիմեց ուժգին:

Արտասուքըս հեղեղ դարձաւ,
Պայծառ օրս խաւարեցաւ,
Լեռներ, ձորեր արիւն լացաւ,
Խանի պէս քաջը զոհուեցաւ:

Սուրս առնեմ, ելլեմ յառաջ,
Թուրքեր ջարդեմ ես ձախ ու աջ,
Ես ալ հայ եմ պարտաճանաչ,
Ազգիս համար մեռնիմ ես քաջ:

*

Յաջորդ երգը աշուղ Ֆահրատի «Հայ զինուորի սկզբունքը» երգն է, որ բոլորիս ծանօթ է իբրեւ «Մենք անկեղծ զինուոր ենք»:

Նախ երկու խօսք` Ֆահրատի(2) մասին: Ֆահրատ նաեւ Ֆէյրատի, բուն անուն-ազգանունը` Խաչատուր Գէորգեան, ծնած է 1867 թուականին, Տիրաքլար (ներկայիս` Շիրակի մարզի Կառնուտ), մահացած է 1921 թուականին, գիւմրի: Հայ աշուղ, երեք տարեկան հասակին կուրցած է:

Մանուկ հասակին ծնողները Խաչատուր Գէորգեանը յանձնած են աշուղ Ֆիզահիի խնամքին, որ անոր սորվեցուցած է սազ եւ ջութակ նուագել: 1884 թուականին նշանաւոր աշուղներ Ջիւանին, Զահրին եւ Ճամալին անոր շնորհած են վարպետի կոչում` տալով Ֆէյրատի մականունը:

Յօրինած է հերոսապատման թեմայով ասքեր, գրած է երգեր` Րաֆֆիի, Խաչատուր Աբովեանի, Ծերենցի, Մուրացանի գրուածքներու հիման վրայ: Ստեղծագործած է հայերէն եւ թրքերէն, սակայն թրքերէն երգերը չեն պահպանուած եւ մոռցուած են: Գրած է մաքուր գրական հայերէնով` համեմուած իր ժամանակի կենդանի լեզուի բառ ու բանով:

Ֆահրատը կը համարուի գիւմրիի աշուղներու վերջին նշանաւոր ներկայացուցիչը: Անոր գործերը ամփոփուած են «Երգիչ Ֆահրատի ողբերն ու հառաչները» գիրքին մէջ, Ալեքսանդրապոլ, 1906(3):

Ստորեւ կը ներկայացնենք երգին երկու տարբերակներն ալ, բնագիրը առաջինն է, որ վեց համարէ կը բաղկանայ եւ հոն ներկայացուած է Խանասորի արշաւանքի, Զէյթունի, Սասունի ապստամբութիւններու եւ Պանք Օթոմանի գրաւման մասին:

Երկրորդ տարբերակը «Մենք անկեղծ զինուոր ենք» վերնագրուած է, եւ ընդհանրապէս վերջին քանի մը տասնեակ տարիներուն հրապարակուած յեղափոխական երգարաններուն մէջ այդպէս ներկայացուած է մեզի: Միւս կողմէ, հոն Պանք Օթոմանի գրաւման բաժինը արդէն դուրս է, հետեւաբար կը բաղկանայ չորս համարէ: Կարգ մը երգարաններուն մէջ երկրորդ տարբերակին հետ լոյս տեսած են տարբեր-տարբեր հինգերորդ համար մըն ալ, որ հոս չենք ներառած:

Ֆահրատ սոյն երգը կը սկսի ներկայացնելով, որ խումբ մը հայ մարտիկներ` ֆետայիներ, «Պարսկաստանի խորքից եկած նամակ»-ի մը թելադրանքով, անակնկալ եւ յանդուգն կը մեկնին պատերազմի դաշտ: Անշուշտ արշաւանքը յստակ է մեզի, որ կատարուեցաւ քրտական մազրիկ ցեղախումբի բնակավայրին վրայ` պատժելու համար թուրքին ընձեռած սանձարձակութեան զոհ գացած հայուն պատուհասը դարձած ցեղախումբը:

Հոն, թէեւ Զէյթունի, Սասունի եւ, ինչպէս ըսինք, Պանք Օթոմանի մասին եթէ նշումներ կան, սակայն հիմնական պատումը Խանասորի արշաւանքն է: Երգի տողերուն մէջ են արշաւանքին ղեկավարները` Իշխանն ու Վարդանը, հոն են նաեւ մարտիրոսացած ֆետայիները:

 

Ֆահրատ, այնուհետեւ երգին մէջ համապարբակ ձեւով ներկայացուցած է հայու ուժականութիւնը, ուր յատկապէս կը շեշտուին հայ ֆետայիներու կարողականութիւնն ու անկոտրում կամքը եւ թշնամիի արժանի պատիժին գաղափարները: Խրոխտ ու առնական բառերով եւ կշռոյթով այս երգը արժանացած է հայ ժողովուրդի բուռն գնահատանքին, եւ երեք դարերէ ի վեր կ’երգուի նոյն ժողովրդականութեամբ եւ ծանրութեամբ:

Կշռութաւոր քայլերգային ոճով` իսկապէս սքանչելի գործ մը:

Հայ Զինուորի Սկզբունքը

Մենք անկեղծ զինուոր ենք առանցի(4)վիճակ,
Պէտք է(5) սուրբ ծառայենք երկար ժամանակ,
Պարսկաստանի խորքից եկել է նամակ.
Գնում ենք բարով,
Կ’ուշանանք տարով,
Արիւն, սուր ու թուր,
Պատերազմի դաշտ
Կը սպասէ մեզի:

Դուշմանը տուեց մեզ ջանֆիտայ անուն,
Այդ անուան համաձայն` տեսաւ զօրութիւն,
Մենք չենք սիրել ազատ կեանքի բռնութիւն,
Ուխտել ենք կռուել,
Այդ սիրով մեռնել,
Համոզուած ենք որ
Միայն զէնքով կայ
Հային փրկութիւն:

Պանքի պաշարումը, Յոյն պատերազմից(6),
Աւելի մեծ սարսափ թողեց սուլթանին,
Զէյթունը քաջ կերպով յաղթեց գազանին,
Կեցցէ Զէյթունը,
Խրոխտ Սասունը,
Կուսակցութիւններն
Անխտիրօրէն –
Պարծանք հայութեան:

Ստամպուլը(7) պէտք է լինի արեան ծով,
Ամէն կողմից կռիւ կը սկսուի շուտով,
Կոդուրից դէպի Վան անցնել շտապով(8),
Աջից Վարդանը,
Ձախից Իշխանը(9),
Գրաւել Աղբակ,
Տարածել սարսափ,
Փառք Դաշնակցութեան:

Անհաւատ ժողովուրդ, հրաշք կը սպասէք,
Գետ չէք տուել, ծովի չափ կը բամբասէք,
Դարձեալ հայ զինուորը չէ յուսահատուած.
Առանցի գանգատ,
Կռւում է ազատ,
Գործին հարազատ,
Երկաթի կամքով
Տանում ամէն բան:

Մեր զարգացած խիղճը մեր սուրբ օրէնքն է,
Հաստատ համոզմունքը մեր անյաղթ զէնքն է,
Մարդասէր իտէալն մեր սկզբունքն է.
Կեցցէ՛ հայրենիք,
Կեցցէ՛ իղձ-փափաք,
Անյաղթ կը մնայ
Անթիւ դարէդար
Աստուածահաճոյ մեր վեհ դրօշակ:

Մենք Անկեղծ Զինուոր Ենք
Մենք անկեղծ զինուոր ենք, առանց ի վիճակ:
Ուխտել ենք ծառայել երկար ժամանակ,
Պարսկաստանի խորքից եկել է նամակ,
Գնում ենք բարով, կ’ուշանանք տարով,
Արիւն, սուր ու հուր, պատերազմի դաշտ կը սպասեն մեզի:

Դուշմանը մեզ տուեց ջան ֆետայ անուն,
Այդ անուան համաձայն տեսաւ զօրութիւն,
Մենք չենք ուզեր ազատ կամքի բռնութիւն,
Ուխտել ենք կռուել, այդ սիրով մեռնել,
Համոզուած ենք, որ միայն զէնքով կայ հայոց փրկութիւն:

Ստամբոլը պիտի լինի արեան ծով,
Ամէն կողմից կռիւ կը սկսի շուտով,
Կոդուրից Բաշկալա անցնենք հեշտ կերպով,
Աջից Վարդանը, ձախից Իշխանը,
Գրաւենք Աղբակ, տարածենք սարսափ, փա՜ռք Դաշնակցութեան:

Բաշկալա գաւառում, այն պատերազմին,
Աւելի մեծ սարսափ տիրեց սուլթանին,
Քաջ Զէյթունը յաղթեց վատ չար գազանին,
Կեցցէ՛ Զէյթունը, խրոխտ Սասունը, Դաշնակցութիւնը
Բախտաւոր օրեր պարգեւեց հայուն:

*
Յաջորդ երգը «Խանասորի քայլերգ» վերնագրով «Կռուեցէ՛ք տղերք…» երգն է, որ երգարաններու մէջ յիշատակուած է «Խանասորի քայլերգ» վերնագրով, եւ մենք տասնեակ տարիներ այդպէս ճանչցած ենք եւ` երգած:

Հոս ընթերցողին ուշադրութեան կը յանձնենք, որ սոյն երգը մենք բացատրողական եւ պատմական տուեալներէ մեկնելով` սրբագրում մը կը կատարենք եւ ընթերցողին կը ներկայացնենք ճիշդ բնութագրումով:

Դժբախտաբար Խանասորի արշաւանքը բնութագրելու տեսակէտէն ոչ մէկ նշում կայ այս երգին մէջ: Խանասորի արշաւանքին որպէս մասնակից` կար միայն մէկ մարտիկ Մարտիրոս անունով` Մարտիրոս Ասատուրեան, ոզմեցի, երկրագործ, 35 տարեկան, ամուսնացած(10): Իսկ գալով նահատակներուն, ընդամէնը 19(11) էր եւ ոչ մէկ Մարտիրոս անունը կրող ֆետայի կար:

Սիմոն Ս. Թորգոմեան, որ ականատես է 1896 թուականի Վանի կոտորածներուն, կը գրէ.- «Թուրք եւ քիւրտ խուժանը աւելի կը կատաղէր, երբ բոլոր դիրքերէն մեր հերոսները կը կռուէին խելայեղ գոռում գոչումներով` երգելով Պողազ-Քեասանի քայլերգը` «Կռուեցէ՛ք տղերք…»ը(12):

Այստեղ յարմար կը նկատենք կարճ տեղեկութեամբ մը ծանօթացնել Պողազ-Քեասանի (թրք.` կոկորդ կտրող, մորթող) կռիւը, որպէսզի ընթերցողը իրազեկ դարձնենք ամբողջ եղածին եւ կատարենք մեր կարեւոր սրբագրումը:

1895 թուականին Վանի շրջանը անհրաժեշտ կարիք կ’ունենայ զինամթերքի: Այս իսկ պատճառով կը կազմուի 40 հոգիէ բաղկացած դաշնակցական ֆետայական խումբ մը, որպէսզի զինամթերքը հասցնէ Վան: Այս խմբակին խմբապետը Նիկոլն էր` իրեն հետ ունենալով նաեւ Վազգէն Տէրոյեանը: Այս խմբակին կ’ուզեն միանալ Արմենական կուսակցութեան անդամներ, թիւով 10 հոգի: Այսպէս, 1895 հոկտեմբեր 23-ին 50 հոգինոց մարտախումբը, Նիկոլի գլխաւորութեամբ ճամբայ կ’ելլէ Պարսկաստանէն դէպի Վան:

Ճամբան խստաշունչ ցուրտը կ’ըլլայ անողոք: Ֆետայիներուն ոտքերը կը սառին: Սահմանը անցնելէ առաջ խմբապետը արդէն իսկ կը ստիպուի ետ ճամբել ֆետայիներէն մէկը: Բայց ահա, սահմանէն անդին, երկու ուրիշներ` արմենական զինագործ Ուստա Փանոս եւ Սալմաստցի Աբգար, ցրտամահ կ’ըլլան:

Բայց եւ այնպէս, ի գին գերմարդկային ճիգերու, խումբը կը շարունակէ ճամբան ու կը հասնի թրքական սահմանէն 20 քմ ներս գտնուող Սարա գիւղի Ինկիզ-Թափա կոչուող բարձունքը, ուր կը պաշարուի մլանցի, մակուրցի, թակուրցի եւ շամսցի 1.500 քիւրտերու կողմէ:

Անհաւասար ուժերով անխուսափելի կռիւը կը տեւէ երկու օր եւ պատճառ կը դառնայ Հաֆթուանցի Աւետիսի նահատակութեան: Հոկտեմբեր 26-ին, երեկոյեան խումբը կտրելով թշնամիի պաշարման շղթան, անընդհատ դիմադրութեամբ կ’երթայ եւ կ’ապաստանի հայաբնակ Պողազ-Քեասան գիւղը: Ի վերջոյ խումբը կը հասնի Պողազ-Քեասան գիւղը եւ երկուքի բաժնուելով` կը պատսպարուի մարագներու մէջ: Յոգնած եւ ուժասպառ հայդուկները կրակ կը վառեն իրենց ցրտահար մարմինները տաքցնելու համար, բայց շատ չանցած` կը պաշարուին զինեալ քիւրտերու կողմէ:

Նիկոլ եւ արմենական Ներսէս Պօղիկեան(13) 20-25 հոգիով կը թաքնուին իրենց հանդիպած առաջին մարագը, մինչ խումբին մնացեալ մասը Ղարաբաղցի Յարութիւնին հետ կը թաքնուի մէկ այլ մարագ:

Շատ չանցած` խումբին շարժումներուն կրնկակոխ հետեւած քիւրտեր կը պաշարեն Նիկոլի գտնուած մարագը եւ ֆետայիներուն կ’առաջարկեն անձնատուր ըլլալ, որ ապարդիւն կը մնայ: Քիւրտերը կ’որոշեն ծուխի եւ կրակի մէջ խեղդել ֆետայիները: Մարագի շուրջը կը շարեն չորցած խոտի խուրձեր եւ կրակի կու տան զայն:

Քանի մը յանդուգն քիւրտեր ալ տանիքներէն ցատկելով` կ’անցնին այն մարագին վրայ, ուր ֆետայիները կը գտնուին եւ կը սկսին կրակել ներսը: Ֆետայիները պատին փակած եւ շուարած` կը մտածեն իրենց ընելիքին մասին: Նիկոլ վճռական կարգադրութիւն մը կ’ընէ: Ընկերներուն կ’ըսէ, որ հետեւին իրեն եւ կը բանայ մարագին դուռը: Հրացանի կոթով ցիր ու ցան կ’ընէ խոտի այրող խուրձերը եւ վրայէն ցատկելով կը վազէ դէպի դիմացի լեռը: Այս բոլորը տեղի կ’ունենան շատ արագ: Տանիքներէն քիւրտերը կը կրակեն: Նիկոլ շարունակելով իր վազքը` դէմ դիմաց կու գայ ծառի մը տակ բազմած քիւրտերու եւ կրակելով կը սպաննէ զանոնք: Յետոյ յայտնի կ’ըլլայ, որ երկու քիւրտերը` Միլիազիմ Չնդին եւ դերհազարապետ Շաւեշը, քիւրտերու ցեղապետներն էին եւ անոնց սպանութիւնը սարսափահար կ’ընէ մնացեալ քիւրտերը, որոնք փախուստի կը դիմեն:

«Աւա մրով նինա, աւա տուման ա (սա մարդ չէ, սա տուման փոթորիկ է) կ’ըսեն քիւրտերը եւ երգեր կը հիւսեն Դումանի քաջութեան մասին»(14):

Մինչ այդ, Նիկոլի օրինակին եւ հրահանգին հետեւելով` ֆետայիները մէկ-մէկ դուրս կու գան մարագէն` պոռալով «Մահ կամ ազատութիւն», եւ կ’աճապարեն հասնիլ Նիկոլի օգնութեան: Ուստի պաշարուած կացութիւնը կը փոխուի յարձակողականի, ինչ որ փախուստի ու պարտութեան կը մատնէ քիւրտերը: Խումբը շարունակելով իր ճանապարհը, կը հասնի Վան` ճամբու ընթացքին զոհ տալով 4-5 ընկեր, ներառեալ` ցրտահարները: Քանի մը օր ետք ապահով կը հասնի նաեւ Վ. Տէրոյեանի խումբը:

Այս դէպքէն ետք Նիկոլի անունին կ’աւելնայ Դուման (Տուման) այսինքն մուխ, փոթորիկ կամ ղարա-դուման (սեւ մառախուղ, փոթորիկ): Այստեղէն ալ անոր Նիկոլ Դուման անուանումը(15): Նոյն այս դէպքէն ետք քիւրտերը նաեւ երգեր կը հիւսեն Նիկոլ Դումանի մասին` վեր առնելով անոր սխրագործութիւնները: Քիւրտերուն յատուկ է այն սովորութիւնը, որ կռուի պարտութեան ընթացքին թշնամիին գովաբանական երգեր կը հիւսեն(16):

Պողազ-Քեասանի կռիւը պատմելէ ետք կը շարունակենք մեր բուն նիւթը լուսարձակի տակ առնել, ուստի կը կարդանք «Դրօշակ», 1896, մարտ 1-ի մէջ. «Երիտասարդ Մարտիրոսը Բողազ-Քեասանի կռուից յետոյ գիւղը մնալով, նահատակւում է»(17), ինչպէս նաեւ` «Վասպուրական» գիրքին մէջ, որ տեղ գտած է ռազմերգի հեղինակին մասին` Միհրդատ Եսայեանին կենսագրականը, ուր կը յիշուի «Կռուեցէ՛ք, տղե՛րք»-ը: Նիկոլ Դումանի խումբին կռիւը (1895 թուականին) Պողազ Քեասան գիւղին մէջ, դարձած է ոգեւորութեան եւ ներշնչման աղբիւր Միհրդատին, որ գրած է յիշեալ երգը եւ յօրինած` նաեւ անոր ռազմաշունչ եղանակը(18): Միայն հոս «Փոքրիկ հերոսը» յիշուած է «Կարիբջանեան»(19)մականունով:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ ԿՈՒԼԻԿԵԱՆ(20) – Կարիբջանեան, յանդուգն ու յեղափոխական ոգիով օժտուած, 1894 թուականին կը մտնէ ՀՅԴ-ի շարքերը: 1895 թուականին դեռ 17 տարեկան էր, երբ ֆետայի կը դառնայ: Նոյն տարին Նիկոլ Դումանի յայտնի Պողազ-Քեասան գիւղի կռուի ընթացքին, Մարտիրոս անօրինակ քաջութեամբ կռիւ կը մղէ թշնամիներուն դէմ եւ կը նահատակուի: Միհրդատ Եսայեան «Կռուեցէք տղերք»-ի բառերն ու երաժշտութիւնը յօրինած է ի յիշատակ իր ընկերոջ` Մարտիրոսին: Ռազմերգին վերջին տողին յիշուած է «Ահեղ կռուին մէջ մի փոքրիկ հերոս, անմոռանալի կտրիճ Մարտիրոս»:

Խանասորի Քայլերգ
Կռուեցէք տղերք, կռուեցէք քաջ քաջ,
Անվեհեր կանգնած թշնամուն առաջ,
Ցանկալի է մեզ միշտ ազնիւ մահը,
Հեռու մեզանից ոսոխի ահը:
Յառաջ խիզախենք իբրեւ նահատակ,
Ի զուր թող չանցնի մեզնից մի գնդակ:

Մեզ տօնախմբեն մեր նախնի քաջեր,
Մեզի կը սպասեն մեր հէգ եղբայրներ,
Չծնանք ազատ, գէթ մեռնինք ազատ,
Մեր սիրտն ու հոգին պահենք անարատ:
Այս անգամին ալ ցոյց տանք թշնամուն,
Թէ ի՛նչ է Հայուն ուժն ու քաջութիւն:

Ահա քիւրտերը փախչին սարսափած,
Ահա դիակներ արեամբ շաղախուած,
Կրակ տեղացէ՛ք, անդադար կրա՛կ,
Փառք Դաշնակցութեան, առատ է գնդակ,
Օ՛ն, կռուինք, տղերք, մինչեւ շունչ վերջին,
Արժանի լինենք փառաց պսակին:

Կռուինք յուսալով, մերն է ապագան,
Մեռնինք, բայց կեցցէ՜, կեցցէ՛, Հայաստան,
Այսպէս յորդորեց եւ ինկաւ արին,
Թողլով մեզ անուն յիշատակ բարին,
Ահեղ կռուի մէջ մի փոքրիկ հերոս,
Անմոռանալի կտրիճ Մարտիրոս:

Վերոնշեալ երգը թէ՛ բառերու եւ թէ՛ երաժշտական կառոյցով մեր ֆետայական-մարտական երգերու լաւագոյններէն է եւ երգուած է յաճախ մարտերու ընթացքին: Հետեւաբար մեր պրպտումներէն կը հետեւցնենք, որ Խանասորի արշաւանքին ծառայած է իբրեւ քայլերք եւ առաջնորդած հարիւրաւոր ֆետայիներ դէպի Խանասորի դաշտ` մարտի, ուր ոգեւորութիւն եւ ուժ ներշնչած է մեր ֆետայիներուն` ռազմաշունչ ըլլալուն համար:

Առ այդ, «Խանասորի քայլերգ» վերնագիրը փոփոխութեան պէտք է ենթարկուի եւ ըլլայ «ՓՈՔՐԻԿ ՀԵՐՈՍ ՄԱՐՏԻՐՈՍԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ»:

Հետեւաբար, պատմական տուեալներով հիմնաւորելէ ետք կը նկատենք, որ Պողազ-Քեասան գիւղի անօրինակ կռիւը, հակառակ որ օժտուած է հայերէն երգով, սակայն ան վերագրուած է Խանասորի արշաւանքին: Արդ, վերոյիշեալ յայտնաբերումէն ետք ի յայտ կու գայ, որ տակաւին մեր յեղափոխական կարգ մը երգերը սրբագրելու եւ վերանայելու կարիքը կայ, ուրեմն այս մեկնակէտէն ելլելով` անհրաժեշտ է, որ մեր մամուլը արձագանգէ նման կարեւոր նիւթը, կորուստէ փրկելու միտումով:

*
25 յուլիս 1897 թուականին Խանասորի դաշտին մէջ տեղի ունեցած պատժական արշաւանքը նկարագրող եւ անոր առթած հպարտանքն ու պարծանքը գովերգող եղանակաւորուած պատմութիւն գրուեցան նաեւ երգով, որոնց համար յարմար նկատեցինք այս ենթագլուխը:

Վերջապէս, կը հաստատենք, որ Խանասորի արշաւանքին նուիրուած երգերուն արծարծումը, գեղարուեստական օգտագործումն ու դերակատարութիւնը իրենց մեծ դերը ունեցան թէ՛ իբրեւ յիշողութիւն ու ազդեցութիւն` հայ նոր սերունդին վրայ, թէ՛ իբրեւ քարոզչութիւն:

Վերոյիշեալ երգերը երգած են բազմաթիւ երգչախումբեր եւ երգիչ-մեկնաբաններ` զանազան երաժշտական մշակումներով, ամէն մէկը բնականաբար իր յատուկ ոճով: Տակաւին կան այլ երգեր, որոնք թէեւ ուղղակիօրէն չեն առնչուած Խանասորի արշաւանքին հետ, սակայն անոնց մէջ ներառուած է «Խանասոր» բառը, ինչպէս` «Օրօր, բալա՛ ջան» երգի վերջին տողը «Խանասորը քեզ կանչում է, օրօր, օրօր, բալա՛ ջան» եւ այլն:

Այս ուսումնասիրութեան մէջ կատարուած յայտնաբերումներն ու վերլուծումները ամբողջացնելու նպատակով կը կատարենք կարգ մը եզրայանգումներ երեք եզրերու վրայ` գաղափարական, քաղաքական եւ երաժշտական:

1.- Խանասորի գործողութեամբ կը նուիրագործուէր Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան համաժողովրդային դիմագիծը եւ յեղափոխական լայնամտութիւնը:

2.- Խանասորի արշաւանքը կը ներկայանայ իբրեւ արտայայտիչը ռազմաքաղաքական արդի մտածողութեան, որ միջազգային սահմաններուն վրայ կը գծէր կարելիութիւնը` հայկական քաղաքական ուրոյն դերակատարութեան:

3.- Խանասորի արշաւանքին նուիրուած երգերը մինչեւ այսօր կ’երգուին: Քանի որ կ’երգուին, ուրեմն կ’ապրին: Կ’ապրին, որովհետեւ յաջորդող սերունդներուն մէջ իր ուժականութիւնն ու այժմէականութիւնը տակաւին չէ կորսուած, աւելի՛ն. դաստիարակած է:

4.- Այսպիսով, հայոց հասարակական-քաղաքական կեանքի մէջ հերոսներն ու կատարուած հերոսութիւնները իրենց դրոշմը ձգեցին այս երգերու բնոյթի ու կենցաղավարումի հանգամանքներուն վրայ:

5.- Խանասորի արշաւանքը ամէն բանէ առաջ եւ ամէն բանէ անդին` գաղափարական ու բարոյական ըմբռնում ու ենթահող ունի իր ցուցական բնոյթով ու իր հանգամանքով:

Արդարեւ, այս աշխատասիրութիւնը ըլլալով երաժշտական բնոյթի հետազօտական գործ, սակայն` դէպքի կամ արարքի յիշատակման ի խնդիր, առ այդ, իր մէջ ինքնաբերաբար կ’ընդգրկէ նաեւ պատմական եւ քաղաքական հոլովոյթ եւ բնութագրում: Այս իսկ պատճառով կ’ընդգծենք, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը Խանասորի արշաւանքով հայ ժողովուրդին բարոյական կորովն ու դիմադրողականութիւնը վառ պահեց: Միւս կողմէ` զգաստացուց քիւրտն ու թուրքը:

Արշաւանքի այսօրուան պատգամը հայ ժողովուրդի արդար դատին մէջ պահանջկոտ ըլլալն է` պատժելու համար բոլոր անոնք, որոնք կը փորձեն խոչընդոտել հայութեան արդար իրաւունքներուն տիրացումը:

Անառարկելի է անկրկնելի Նիկոլ Դումանի ռազմա-քաղաքական եւ յեղափոխական-մարտական տեսութիւնը, յատկապէս` իր գաղափարական դրուացքով ու լայնախոհութեամբ. համատեղ. քիւրտ մազրիկ ցեղի պատժական արշաւանքի կայծակնային գաղափարը եկաւ ցոյց տալու, որ ՀՅ Դաշնակցութեան դատաստանէն կարելի չէ խուսափիլ երբեք:

Այսօր հայ ժողովուրդը իր սփիւռքեան եւ հայրենի բաղկացուցիչ մասերով հաւասարապէս կարիքն ունի հոգեփոխութեան` դուրս գալու ապազգային մթնոլորտէն, ետդարձ կատարելու այլասերման հոլովոյթէն, թօթափելու պարտուողական եւ յանձնուողական տրամադրութիւնները:

Խանասորի արշաւանքին երեւոյթը տասնեակ տարիներ շարունակ դաստիարակիչ եւ ուսուցանելիք կողմեր ունեցաւ եւ տակաւին կ’ունենայ: Իրերայաջորդ սերունդներ ազատագրական զինեալ պայքարի մարտիրոսներէն ուժ առին, եւ որոնց պատգամը այսօր տիրական կը մնայ նոր սերունդներուն մէջ` պահանջատէր ու պայքարող ըլլալու, մինչեւ հայութեան իրաւունքներու ձեռքբերումը: Մինչեւ Հայ դատի արդար լուծումը: Վերջապէս, խանասորներ են, որ կը կերտեն մեր ազգային լինելութիւնը, հայրենիքն ու արժանապատիւ կեանքը:

————————

(2) Կարգ մը տեղեր յիշատակուած է «Ֆարհատ»:
(3) «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան», 12-րդ հատոր, Երեւան, 1986, էջ 614:
(4) Բնագրին մէջ գրուած է «առանցի» կը կարծենք, որ «առանցի» բառը պէտք է հասկանալ «առանձին»:
(5) Բնագրին մէջ գրուած է «պէտքէ»:
(6) Տարածուած է սոյն տողի այլ տարբերակ` աննշան փոփոխութիւններով. «Բաշկալա գաւառում` այն պատերազմին»:
(7) Բնագրին մէջ գրուած է «Ստամբօլը»:
(8) Նշեալ տողին կայ հետեւեալ տարբերակը` «Կոտորենք Բաշկալա, անցնենք հեշտ կերպով»:
(9) Բնագրին մէջ գրուած է «իշխանը»:
(10) Աւօ, «Խանասորի արշաւախումբը», Պէյրութ, 1986, էջ 106:
(11) «Դրօշակ», 1897, թիւ 11, սեպտ. 13:
(12) Տե՛ս, նոյն տեղը, էջ 82:
(13) Կարգ մը տեղեր գրուած է Բօզիկեան (Պոզիկեան): Օրինակ, տե՛ս, Ստեփանեան Յովակ, «Նիկոլ Դուման», ՀՅ Դաշնակցութեան երիտասարդական «ԿԱՅԾԵՐ» մատենաշար – թիւ 5 , Պէյրութ, 1997:
(14) Տե՛ս, «Հորիզոն», 1914, սեպտեմբեր 28:
(15) Տե՛ս, նոյն տեղը:
(16) «Դրօշակ», 1896, փետրուար 10, էջ 36:
(17) «Դրօշակ», 1896, մարտ 1, էջ 54:
(18) «Վասպուրական», Վենետիկ Ս. Ղազար, Մխիթարեան տպարան, էջ 260:
(19) Տե՛ս, նոյն տեղը, էջ 278:
(20) «Հայրենիք» ամսագիր ԺԴ. տարի, թիւ 11, սեպտեմբեր 1936, էջ 78:

Օգտագործուած Աղբիւրներ

– Ամուրեան Անտրէ, «ՀՅ Դաշնակցութիւնը Պարսկաստանում, 1890-1918», Թեհրան, 1950:
– Անձնական արխիւներ:
– Աւօ, Խանասորի արշաւանքը, Պէյրութ, 1986:
– «Դրօշակ», 1896, փետրուար 10:
– «Դրօշակ», 1896, մարտ 1:
– «Դրօշակ», 1897, թիւ 11, սեպտ. 13:
– Համլետ Գէորգեան, Նիկոլ Դուման, Երեւան, 2002:
– «Հայաստան երգարան», Օհաննէսեան եղբայրներու պատասխանատուութիւն, Պէյրութ, 1932:
– «Հայկական սովետական հանրագիտարան», 12-րդ հատոր, Երեւան, 1986
– «Հայրենիք» ամսագիր ԺԴ. տարի, թիւ 11, սեպտեմբեր 1936:
– «Հորիզոն», 1914, սեպտեմբեր 28:
– «Յուշապատում ՀՅ Դաշնակցութեան 1890-1950», Հրատարկութիւն` ՀՅԴ Բիւրոյի, Պոսթըն, «Հայրենիք»-ի տպարան, 1950: Պատրաստած է Սիմոն Վրացեանը, որուն կը պատկանին հատորի բոլոր անստորագիր գրութիւնները:
– Ռուբէն, «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Բ. հատոր, Բ. հրատարակութիւն, Պէյրութ, 1973:
– «Վասպուրական», Վենետիկ Ս. Ղազար, Մխիթարեան տպարան:
– Վարանդեան Միքայէլ, «ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութիւն», Ա. հատոր, Փարիզ, 1932: