Պա­րանո՞ց… Շլի՞նք… Ճի՞տ։ Ո՚չ մէ­­­­կը։ Դուք, յար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լի ըն­­­­թերցող, կը խնդրեմ, մի՚ ակ­­­­նարկէք հա­­­­յոց լե­­­­զուի բա­­­­ցատ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­կան քա­­­­ռահա­­­­տոր բա­­­­ռարան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն, որ­­­­պէսզի հասկնաք, թէ «վի­­­­զ» բա­­­­ռը հո­­­­գեւոր կամ քնա­­­­րական ի՚նչ նշա­­­­նակու­­­­թիւն ու­­­­նի հա­­­­յու հա­­­­մար։ Այս բա­­­­ռը, հա­­­­մեստ միավանկ մը լոկ, որ մերթ կը բարձրա­­­­նար օտա­­­­րի դէմ, կամ՝ մերթ կը ծռէր անոր աս­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­տակու­­­­թեան են­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­կայ, խորհրդան­­­­շանն է հա­­­­յու ար­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նապա­­­­տուու­­­­թեան եւ ինքնու­­­­թեան, սա­­­­կաւ ան­­­­գամներ նաեւ սի­­­­րոյ եւ կա­­­­րօտի։ Բո­­­­լորը տես­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­մար, ձեզ կը հրա­­­­ւիրեմ հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի այն լի­­­­ճեզ­­­­րը, ուր մի­­­­ջօրէի խա­­­­ղաղ մէկ ժա­­­­մուն մեր աշա­­­­կերտնե­­­­րը եկած են զո­­­­վանա­­­­լու եւ ուր սպի­­­­տակա­­­­փետուր կա­­­­րապ­­­­ներ, հան­­­­դարտ կը լո­­­­ղան, օրը աւե­­­­լի դան­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­ղեց­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­լով։

– Պա­­­­րոն, կ՚ըսէ Բա­­­­րինը, այդ եր­­­­կու կա­­­­րապ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը, տե­­­­սէ՚ք, այնքան մօ­­­­տիկ են իրա­­­­րու, իրենց նուրբ վի­­­­զով, սիրտ կը կազ­­­­մեն։

– Բա­­­­նաս­­­­տեղծի աչ­­­­քեր ու­­­­նիս…։ Օրիոր­­­­դիկ, հա­­­­կած վի­­­­զերով կազ­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­ւած այդ սրտի­­­­կը, Պոլ­­­­սոյ գե­­­­ղատե­­­­սիլ աւա­­­­զան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու մօտ նկա­­­­տած էր նաեւ Ռու­­­­բէն Սե­­­­ւակը։ Ան քնքոյշ քեր­­­­թո­­­­­­­­­­­­­­­ւած մը յօ­­­­րինած է, «Կա­­­­րապ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը», ուր նկա­­­­րագ­­­­րած է միեւ­­­­նոյն տե­­­­սարա­­­­նը.

Մար­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­րի իրենց վի­­­­զը սլա­­­­ցիկ,

Իրենց վի­­­­զը երկնաս­­­­լաց,

Քնա­­­­ցող ջու­­­­րին վրայ տրտմա­­­­բար,

Բե­­­­րան բեր­­­­նի, վի­­­­զը վի­­­­զին ան­­­­բարբա՚ռ…

Սա­­­­կայն, այդ բա­­­­ռը մե­­­­զի տո­­­­ւաւ բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ այլ պատ­­­­կերներ, եր­­­­բեմն տխուր եւ նո­­­­ւաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­ցու­­­­ցիչ։ Նախ պէտք է յի­­­­շել անոր պատ­­­­մութիւ­­­­նը…։ Ծա­­­­գու­­­­մը ան­­­­յա­­­­­­­­յտ է։ Շատ հին է, ան­­­­կասկած։ Սկսե­­­­լով 6րդ դա­­­­րէն, հայ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­կան մա­­­­տենագ­­­­րութեան մէջ բա­­­­ռը բարձրա­­­­ցու­­­­ցեր է իր վի­­­­զը ու ցցո­­­­ւեր են բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւններ, ինչպէս՝ «Զօ­­­­րեաց զվիզ ՚ի վեր համ­­­­բառնա­­­­լ», «Զվիզն ՚ի վայր ար­­­­կեալ», «Զվիզն այսր անդր շուրջ ածեալ», «Խրոխ­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­լով վիզ ամ­­­­բառնան ընդդէմ աս­­­­տուծո­­­­յ»։ 1828 թո­­­­ւակա­­­­նին Փա­­­­րիզի մէջ լոյս տե­­­­սած Նոր Կտա­­­­կարա­­­­նի էջե­­­­րուն մէջ կայ անոր ու­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­խալի մէկ գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­ծու­­­­թիւնը. «Ամ­­­­մէնն ալ սաս­­­­տիկ կու լա­­­­յին, ու Պօ­­­­ղոսին վի­­­­զը ին­­­­կած ին­­­­քը կը պագ­­­­նէին»։ Պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րաւոր բառ է ան, Բա­­­­րին։ Միջ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­դարուն ար­­­­դէն լաւ հաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­տուած գո­­­­յական էր, հան­­­­դերձ ածան­­­­ցումնե­­­­րով եւ դար­­­­ձո­­­­­­­­­­­­­­­ւածքնե­­­­րով։ Տե՛ս, 15-րդ դա­­­­րուն ապ­­­­րած տա­­­­ղասաց Յով­­­­հաննէս Թլկու­­­­րանցին գրի առեր է «ձի բարձրա­­­­վիզ» ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւ­­­­նը։ Մեր մայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նին, այ­­­­նուհե­­­­տեւ սի­­­­րեց այս բա­­­­ռի շուրջ պտտուիլ ու պտտո­­­­ւիլ, մին­­­­չեւ որ ու­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­նար գլխու պտոյտ տո­­­­ւող հարստու­­­­թիւն մը- «վի­­­­զ» բա­­­­ռով շի­­­­նուած երե­­­­սուն պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րալից խօս­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րը նկա­­­­տի ու­­­­նիմ, ինչպէս՝ «վիզ առ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­լ» ըն­­­­դունիլ, «վի­­­­զը բա­­­­րակիլ, կամ՝ տան­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­կոչ դառ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­լ» նի­­­­հար­­­­նալ, «վի­­­­զը եր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­րել» օգ­­­­նել, հե­­­­տաքրքրո­­­­ւիլ, «վի­­­­զը թռցնել, ոլո­­­­րել, կամ կար­­­­միր թել կա­­­­պել» սպան­­­­նել, «վի­­­­զը ծու­­­­ռ» թշվառ, խեղճ, «վի­­­­զը կոտ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­լ» խեղ­­­­ճացնել։ «Սաս­­­­նայ ծռե­­­­ր» դիւ­­­­ցազնա­­­­վէպի մէջ, Բա­­­­րին, այս վեր­­­­ջի­­­­­­­­­­­­­­­նը գոր­­­­ծադրեր են բա­­­­ռացի իմաս­­­­տով. «Գնա՛, էնոր վիզ կտրի», «Դա­­­­հիճն էկաւ սա­­­­րայ (պա­­­­լատ), ասաց- Թա­­­­գաւոր հրա­­­­ման արէ՝ զքո վիզ տի կտրե­­­­մ», «թող իմ վիզ կտրե­­­­ն»…։ Ու­­­­նինք մէկ այլ խօսք, «վի­­­­զը հաս­­­­տ», այ­­­­սինքն անոնք, որոնք ո՛չ թէ միայն գէր են, այլ նաեւ՝ չար եւ տխմար։ Ըստ երե­­­­ւոյ­­­­թին, այս վեր­­­­ջինն է հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի մա­­­­մու­­­­լի ամե­­­­նասի­­­­րածը, քան­­­­զի, բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ քա­­­­ղաքա­­­­գէտ­­­­ներ եւ ղե­­­­կավար­­­­ներ ար­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նացած են այդ կո­­­­չու­­­­մին։ Իսկ օրեր եղան, երբ հա­­­­սարակ ժո­­­­ղովուրդը հա­­­­մար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­կեցաւ չա­­­­րերուն դէմ «վիզ բարձրաց­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­լ», կամ ինչպէս մեր հի­­­­ները ըսին՝ «վիզ ամ­­­­բառնա­­­­լ»։ Իսկ «վզովն ընկնե­­­­լ»ը, կա­­­­րօտի սրտա­­­­ռուչ ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւն, տեղ գտաւ Աւե­­­­տիք Իսա­­­­հակեանի «Պան­­­­դուխտ որ­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­ն» բա­­­­նաս­­­­տեղծու­­­­թեան մէջ. «Դար­­­­դը սրտիս հա­­­­սայ մեր տուն, տե­­­­սայ ծե­­­­րուկ, խեղճ մօրս… Վզովս ըն­­­­կաւ, սրտին գրկեց ու լա­­­­ցեց»։ Կո­­­­միտաս վար­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­պետը, մինչ, զոյգ մը սի­­­­րահա­­­­րին պար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­ւեց այդ խօս­­­­քը. «Հրէն յարս գա­­­­լիս ա, լուսն երե­­­­սին տա­­­­լիս ա, գնամ, վզովն ընկնեմ, աչքս խնդից լա­­­­լիս ա»։

– Իսկ ես ու­­­­րախ եմ, որ ան ին­­­­ծի տո­­­­ւեր է սի­­­­րուն վզնոց մը եւ վզկապ մը։

– «Վի­­­­զ»ով սկսող գործնա­­­­կան բա­­­­ռեր… Յի­­­­շէ՛ նաեւ, վզա­­­­կոթ, վզար­­­­մատ եւ վզա­­­­գեղձ բա­­­­ռերը… Բայց աւե­­­­լի տպա­­­­ւորիչ են այն ածա­­­­կան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը, որոնք «վի­­­­զ»ով կը վեր­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­նան- բարձրա­­­­վիզ, կո­­­­կոզա­­­­վիզ, եր­­­­կայնա­­­­վիզ, տխրա­­­­վիզ եւ գե­­­­ղեց­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­վիզ… ինչպէս սա կա­­­­րապ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Մեր պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րէն դուրս է, թէեւ, բայց յի­­­­շել կ՚ար­­­­ժէ նաեւ «լայ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­վիզ» տե­­­­սակ մար­­­­դը, ան, որ անաշ­­­­խատ եկա­­­­մու­­­­տով ապ­­­­րող է։ Բա­­­­րին, հա­­­­յոց պատ­­­­մութեան մէջ բազ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­թիւ էին այն ժա­­­­մանակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը, երբ մեր ժո­­­­ղովուրդի վի­­­­զը ծուռ էր, կոր եւ կտրած։ Կը յի­­­­շե՞ս Ծե­­­­րեն­­­­ցը, բժիշկ Յով­­­­սէփ Շիշ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նեանը։

– Մեր պատ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­վէպե­­­­րու հայ­­­­րը…

– Այո։ «Եր­­­­կունք Թ. դա­­­­րու» վէ­­­­պին մէջ կը պատ­­­­մէ հա­­­­յու ընդվզու­­­­մը արա­­­­բական խա­­­­լիֆա­­­­յու­­­­թեան դէմ, յա­­­­նուն ան­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­խու­­­­թեան։

– Այ­­­­սինքն ու­­­­զեր ենք «ինքնա­­­­վիզ» ըլ­­­­լալ։

– Նոր բառ մը հնա­­­­րեցիր։ Բայց, հոն, Բա­­­­րին, կը կար­­­­դաս, թէ մեր ժո­­­­ղովուրդի հա­­­­մար ինչքան նո­­­­ւաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­ցու­­­­ցիչ կը դառ­­­­նար «վի­­­­զ» բա­­­­ռը- «Բու­­­­ղա­­­­­­­­­­­­­­­յի երկրոր­­­­դը՝ Ժի­­­­րակ զօ­­­­րավա­­­­րը, հա­­­­սեր Ռշտու­­­­նեաց Ոս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նը, հայ գե­­­­րեաց բազ­­­­մութիւն չո­­­­ւան ի վիզ քշե­­­­լով առ­­­­ջե­­­­­­­­­­­­­­­ւէն իբ­­­­րեւ անաս­­­­նոց նա­­­­խիր՝ եւ աճուրդով ծա­­­­խելու կը հա­­­­նէր»։ Երբ հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նասէր վի­­­­պագի­­­­րը իր ձեռ­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րը դող­­­­դո­­­­­­­­­­­­­­­ջելով կը գրէր այդ տո­­­­ղերը, 15 տա­­­­րեկան պա­­­­տանի Յով­­­­հաննէս Թու­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նեանն ալ, որուն սիր­­­­տը ար­­­­դէն հա­­­­մակո­­­­ւած էր ազ­­­­գի վշտով եւ ազա­­­­տատենչ գա­­­­ղափար­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րով, Թիֆ­­­­լի­­­­­­­­­­­­­­­սի Ներ­­­­սի­­­­­­­­­­­­­­­սեան վար­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­րանի մէջ գրի կ՛առ­­­­նէր հե­­­­տեւեալը.

Ին­­­­չու՞ ես տխուր

Թշո­­­­ւառ Հա­­­­յաս­­­­տան,

Է՞ր է վիզդ ծուռ

Մայր իմ սի­­­­րեկան։

Նոյն միտ­­­­քերն են Ալեք­­­­սանտր Ծա­­­­տու­­­­րեանի «Տխուր եր­­­­գէ քեր­­­­թո­­­­­­­­­­­­­­­ւածին մէջ. «Ու լա­­­­լիս ես՝ դու վիզ ճկած, աւեր երկրիդ լուռ վկա­­­­յ»։

Իսկ օր մը, երբ Մայր Հա­­­­յաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­նը փոր­­­­ձեր էր իր դա­­­­րերու հնա­­­­զանդ վի­­­­զը բարձրաց­­­­նել, շնչել ազա­­­­տու­­­­թիւնը, դառ­­­­նալ սի­­­­գավիզ՝ խեղ­­­­դո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ անոր մա­­­­նուկ երա­­­­զը։ Օձ մըն էր այդ քստմնե­­­­լի ոճի­­­­րին գոր­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­դիրը։ Սիաման­­­­թօն կը պատ­­­­մէ. «Ու հայ մայրն իր վզին հետ՝ զաւ­­­­կին վի­­­­զը մու­­­­թին մէ­­­­ջէն մեզ եր­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­րեց… Խա­­­­ւարին մէջ, եր­­­­կու բա­­­­զուկ օձե­­­­րու պէս գա­­­­լարուելէն, ման­­­­կան վի­­­­զը գտնե­­­­լով՝ ահե­­­­ղու­­­­թեամբ մը զայն սեղ­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­ցին…»։

– Մեղ­­­­քը սպան­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ղի վի­­­­զին, պա­­­­րոն։

– Իսկ Չա­­­­րեն­­­­ցը կը սար­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­փէր՝ «եր­­­­կայնա­­­­վիզ կօ­­­­շիկ»ի պատ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րէն։ Գի­­­­տե՞ս ին­­­­չու։ Քան­­­­զի ան կը խորհրդան­­­­շէր Ստա­­­­լինի բռնա­­­­տիրու­­­­թիւնը. «Լու­­­­սանկա­­­­րից նա­­­­յում էր… Բարձրա­­­­հասակ մի մարդ՝ հա­­­­գին ռու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­կան շա­­­­պիկ, եր­­­­կայնա­­­­վիզ կօ­­­­շիկ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­ր»։ Բա­­­­րին, ըստ երե­­­­ւոյ­­­­թին «վի­­­­զ» բա­­­­ռի հետ գիր­­­­կընդխառ­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւիլ սի­­­­րեր է Դա­­­­նիէլ Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նը։ Անոր կը պար­­­­տինք «զօ­­­­րեղ վի­­­­զ», «վէս վի­­­­զ», «հլու վի­­­­զ», «բո­­­­ցեղէն վի­­­­զ», «շղթա­­­­յէ վիզ­­­­ս», «հպարտ վի­­­­զ» եւ «կա­­­­րապ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­վիզ սա­­­­փոր» քնա­­­­րական ար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­յայ­­­­տութիւննե­­­­րը։ Ագ­­­­սել Բա­­­­կունցը անոր մէջ տե­­­­սաւ հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նի մեղմ ու խա­­­­ղաղած եր­­­­կինքը- «Նա­­­­յում եմ ամա­­­­ռուայ յստակ երկնքին։ Մի ծուռ վիզ ամպ լո­­­­ղում է»։ Իսկ Վա­­­­հան Տէ­­­­րեանն էր, որ անոր վե­­­­րադար­­­­ձուց սէ­­­­րը- «Համ­­­­բուրե­­­­ցի աչ­­­­ք»րդ ծա­­­­ւի, շուրթերդ ալ-նուռ, վիզդ կա­­­­րապիե։

Բա­­­­րինը յան­­­­կարծ ոտ­­­­քի կը ցատ­­­­կէ ու մե­­­­զի մօ­­­­տեցող երի­­­­տասար­­­­դուհիի մը վի­­­­զին կը նե­­­­տուի.

– Պա­­­­րոն, յի­­­­շեցի՞ք, Անին է, եկե­­­­ղեց­­­­ւոյ ամառ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­յին ճամ­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­րէն ըն­­­­կերս…։

Պա­­­­րանո՞ց… Շլի՞նք… Ճի՞տ։ Դուք, մի՛ հարցնէք բա­­­­ռարան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն կամ քա­­­­ղաքա­­­­գէտ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն։ Կա­­­­րապ­­­­ներն ու սրտա­­­­մօտիկ ըն­­­­կերնե­­­­րը միայն գի­­­­տեն անոր իմաստն ու խոր­հուրդը- սէր։