ՊԱ­ՐԷՏ ՄԱ­ՐՈՆ­ԵԱ­ՆԻ “ՑԵ­ՂԱՍ­ՊԱ­ՆՈՒ­ԹԵԱՆ ՈՐ­ԲԵ­ՐԸ“

  ԴՈԿՏ. ՄԱ­ՐԻ ՌՈԶ ԱՊՈՒ­ՍԷՖ­ԵԱՆ

Սո­վո­րա­բար որբ բա­ռը խղճա­հա­րու­թիւն, տխրու­թիւն ու հո­գե­կան ցաւ է պատ­ճա­ռում մար­դուն, երբ դժբախտ պա­տա­հա­րով, կամ կեան­քի ան­բար­եա­ցա­կամ հար­ուա­ծով է որ­բա­նում մէ­կը, նոյ­նիսկ` խա­ղաղ, սո­վո­րա­կան պայ­ման­նե­րում, քա­նի որ այն խորհր­դան­շում է ան­պաշտ­պան ու անօգ­նա­կան դար­ձած երե­խա­յի դժուա­րին ճա­կա­տա­գիր, բա­զում հար­ուած­նե­րով լե­ցուն խե­ղա­թիւր­ուած կեանք:

Ցա­ւը դեռ տա­նե­լի է, երբ այն մէկ երե­խա­յի է վե­րա­բեր­ւում: Բայց երբ այն մտած­ուած ու ծրագր­ուած եղեռ­նա­գոր­ծու­թեան հե­տե­ւանք է, բռնի ու գա­զա­նա­բար պար­տադր­ուած որ­բու­թիւն եւ թիւը հաս­նում է հա­րիւր հա­զար­նե­րի, ցաւն ար­դէն հա­զա­րա­պատկ­ուե­լով` պատ­ռում է մեր հո­գին, դուրս է գա­լիս իր սահ­ման­նե­րից եւ անօգ­նա­կան թա­փա­ռե­լով նրան­ցից իւ­րա­քան­չիւ­րի հետ` դառ­նում է ահա­բե­կու­մից խո­շո­րա­ցած բի­բե­րով, հա­րա­զատ փնտռող, ան­փա­րա­տե­լի վշտոտ աչ­քե­րի հե­տապն­դում, մեր ականջ­նե­րում բոյն դրած սիրտ կե­ղե­քող ճիչ, մեզ հե­տե­ւող շուք, եր­կա­րած դա­տարկ ձեռ­քե­րի հա­ւա­քա­կան աղերս, որը կառ­չում է մեզ­նից, բոյն է դնում մեր մէջ, ան­վերջ յի­շեց­նում մեզ իրենց մա­սին ու պար­տադ­րում մեզ հա­տու­ցում պա­հան­ջե­լու իրեն­ցից իւ­րա­քան­չիւ­րի կրած ցա­ւի ու ան­բու­ժե­լի կսկի­ծի, իրենց պար­տադ­րած եղե­ռա­կան ճա­կա­տագ­րի հա­մար:

Յան­կար­ծա­կի, մէկ հրա­մա­նով ջար­դուփ­շուր, ցի­րու­ցան եղած հա­րիւր­հա­զա­րա­ւոր հայ որ­բե­րի կեան­քի պատ­մու­թիւնը ինչ­պէ՞ս պատ­մել, ինչ­պէ՞ս տե­ղա­ւո­րել որե­ւէ բա­նա­ձե­ւու­մի մէջ, որ սիրտ չկե­ղե­քի ու սա­ռը բա­նա­կա­նու­թեամբ քայ­լես նրան­ցից իւ­րա­քան­չիւ­րի հետ­քե­րով, մտնես նրանց աւեր­ուած երազ­նե­րի խոր­քը, վերս­տեղ­ծես, տե­սա­նե­լի դարձ­նես ար­դէն հա­րիւր տար­ուայ մօ­տե­ցող նրանց կրած դժո­խա­յին ապում­նե­րի իրա­կան պատ­կե­րը:

Բնա­կա­նա­բար այդ հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր­նե­րից սա­կաւ կեն­դա­նի մնա­ցած­նե­րի միայն մի չնչին մա­սը ի վի­ճա­կի գտնուեց իրենց ապ­րած ահար­կու կեան­քը բա­ռե­րի վե­րա­ծել ու աշ­խար­հին լսե­լի դարձ­նել, թէ­եւ աշ­խար­հը կոյր ու համր ձե­ւա­ցած ան­տար­բե­րու­թեամբ ըն­դու­նեց նրանց դժուա­րով ար­տա­բեր­ուած բա­ռե­րը: Աս­տի­ճա­նա­բար այդ կցկտուր բա­ռե­րի վրայ աւե­լա­ցան, դիզ­ուե­ցին աշ­խար­հի տար­բեր երկր­նե­րի ար­խիւ­նե­րում յայտ­նուող կու­տակ­ուած փաս­տաթղ­թեր, լու­սան­կար­ներ, վա­ւե­րա­կան ժա­պա­ւէն­ներ, ակա­նա­տես­նե­րի վկա­յու­թիւն­ներ, իրենց լռու­թեան պատ­եա­նը պատ­ռած տար­բեր ազ­գե­րի ակա­նա­ւոր մարդ­կանց յու­շագ­րու­թիւն­ներ եւ ամե­նա­կա­րե­ւո­րը այդ անօ­թե­ւան, ան­մարդ­կա­յին սպան­դին զոհ դար­ձող հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր որ­բե­րին պաշտ­պան կանգ­նած կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի ու ան­հատ­նե­րի իրա­կան գրա­ռում­ներ:

Թէ­եւ այ­սօր, այս­քան տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով հան­դերձ, դեռ ան­կա­րե­լի է ճշդել, ի մի բե­րել թիւը այն որ­բե­րի, որոնց խմբե­րով կեն­դա­նի թա­ղե­ցին, գե­տերն ու ձո­րե­րը նե­տե­ցին, մոր­թե­ցին, որոնց մար­մին­նե­րը տնե­րի շա­ղախ ու գա­զան­նե­րի կեր դարձ­րին, թուրք, արաբ, քիւրտ, պե­տե­ւի ըն­տա­նիք­նե­րում որ­պէս ծա­ռա­ներ ու հար­ճեր պա­հե­ցին, ստի­պո­ղա­բար թր­քաց­րին:

Դեռ ան­յայտ է նոյ­նիսկ մաս­նա­ւոր ան­հատ­նե­րի կող­մից, ինչ­պէս իմ մեծ հայրս, հօրս հայ­րը` Եղ­իա Ապու­սէֆ­եանն է, ամիս­նե­րով, իր մի­ջոց­նե­րով պե­տե­ւի­նե­րի մօ­տից գնել, անա­պատ­նե­րից ու ձո­րե­րի մի­ջից հա­ւա­քել թաքն­ուած­նե­րին, հիւանդ­նե­րին ու բե­րել հասց­րել Հա­լէպ եւ ին­քը մա­հա­ցել: Դեռ ան­յայտ է դրանց թիւն ու ճա­կա­տա­գի­րը, ինչ­պէս մին­չեւ օրս չի հա­ւա­քագր­ուել եւ ներ­կա­յաց­ուել տար­բեր որ­բա­նոց­նե­րում տեղ գտած մեր որ­բե­րի թուագ­րու­թիւն-պատ­մու­թիւնը մէկ ամ­բող­ջա­կան թղթած­րա­րով:

Թէ­եւ աշ­խար­հում այ­սօր էլ դեռ շա­րու­նակ­ւում է մարդ­կա­յին տե­ղա­հա­նու­թիւնն ու կո­տո­րած­նե­րը, որ­բա­նում են հա­զա­րա­ւոր երե­խա­ներ նոյն մարդ­կու­թեան ան­տար­բեր հայ­եաց­քի առ­ջեւ, այս ամէ­նով հան­դերձ, մենք օգ­տա­գոր­ծե­լու ենք ամէն հնա­րա­ւո­րու­թիւն` մեր ար­դար պա­հան­ջա­տի­րու­թեամբ նա­եւ մարդ­կու­թեան սթա­փեց­նե­լու, գոր­ծադ­րուող կո­տո­րած­նե­րը կան­խե­լու:

Մեր նպա­տա­կը այ­լես ոչ թէ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հաս­տատ­ման գործն է, այլ` մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թեան իրա­գոր­ծու­մը եւ դրա հա­մար տա­րուող աշ­խա­տան­քը: Բնա­կա­նա­բար իւ­րա­քան­չիւր ներդ­րում այդ ուղ­ղու­թեամբ օգ­նե­լու է մեր նպա­տա­կի իրա­գործ­մա­նը:

Վեր­ջերս Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան արխիւը հարս­տա­ցաւ, ծան­րակ­շիռ, առար­կու­թիւն ժխտող, հա­մա­մարդ­կա­յին ըն­կա­լու­մով մա­տուց­ուած մի բարձ­րո­րակ գոր­ծով:

Փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նի տա­ղան­դա­ւոր բե­մադ­րիչ Պա­րէտ Մա­րոն­եա­նը Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-ամ­եա­կի շե­մին հա­ւա­քագ­րել, մէկ ծրա­րով ամ­բող­ջաց­րել է 1915թ մեր որ­բե­րի մա­սին փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան լուրջ ժա­պա­ւէն, արխիւա­յին փաս­տաթղ­թի լուռ վի­ճա­կից այն դարձ­նե­լով տե­սա­նե­լի ու լսե­լի հա­մայն մարդ­կու­թեա­նը:

“Ցե­ղաս­պա­նու­թեան Որ­բե­րը“ վեր­նա­գի­րը կրող այս փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նը, որը տե­ւում է ըն­դա­մէ­նը 90 վայրկ­եան, եր­կա­րա­տեւ ու ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ իրա­գործ­ուած, ար­ուես­տի բարձր ճա­շա­կով, առանց էժա­նա­գին յոյ­զեր գրգռող աւե­լոր­դու­թեան, ճշգրիտ հա­ւա­քագր­ուած, քա­ղա­քա­կան եւ պատ­մա­կան ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցող ժա­պա­ւէն է:

Բե­մադ­րիչ Մա­րոն­եա­նը երեք տա­րի է դրել այս աշ­խա­տան­քը սա­հուն, խո­րը բո­վան­դա­կու­թեամբ ոչ միայն հա­յե­րիս, կամ աշ­խար­հի շա­հա­մոլ քա­ղա­քա­գէտ­նե­րին ներ­կա­յաց­նե­լու, այ­լեւ մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թեան հայ­ցը էլ աւե­լի զօ­րաց­նե­լու: Բա­ցի այն, որ սա Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը որ­բե­րի մի­ջո­ցով ներ­կա­յաց­նող ցնցիչ հա­ւա­քա­ծու է, կա­տար­ուած իրո­ղու­թիւնը դեռ ժխտել փոր­ձող­նե­րի բա­ռե­րը իրենց կո­կոր­դում խեղ­դող հար­ուած, ազ­գաս­պան­նե­րին դեռ թի­կունք կանգ­նող­նե­րին ամօ­թա­լի ապ­տակ, մի­ա­ժա­մա­նակ սա բա­ցա­յայտ պա­հանջ է հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր որ­բե­րի իրա­ւունք­նե­րին տէր կանգ­նե­լու, նրան­ցից խլուա­ծը ետ պա­հան­ջե­լու հա­մար:

Մենք եր­կար ենք սպա­սել այս­պի­սի տա­րո­ղու­թեամբ ժա­պա­ւէ­նի` զուր շե­փո­րա­հա­րե­լով բո­լոր նրանց, ով­քեր Ցե­ղաս­պա­նու­թեան նիւ­թով նոյ­նիսկ գե­ղար­ուես­տա­կան ժա­պա­ւէն­ներ ստեղ­ծե­ցին: Մին­չեւ այ­սօր ար­դիւն­քում ու­նե­ցել ենք մի­ջակ որա­կի, նոյ­նիսկ հա­յե­րիս ոչինչ ասող գոր­ծեր:

Բայց ահա Լի­բա­նան ծնած, Հայ­կազ­եա­նի շրջա­նա­ւարտ, 70-ի պա­տե­րազ­մի խա­ռը տա­րի­նե­րին Ամե­րի­կա ան­ցած եւ Ֆլո­րի­տա քա­ղա­քում շար­ժա­պատ­կե­րի մէջ կրթու­թիւն ստա­ցած, 4 Emmy, 6 Telly, 4 Arora, Platinum REMI եւ այլ մրցա­նակ­նե­րի տի­րա­ցած, ինչ­պէս նա­եւ “Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­տը“, “1915-ի կա­նայք“, “Կո­մի­տա՛ս հայ­րիկ“ վա­ւե­րա­կան ժա­պա­ւէն­նե­րի հե­ղի­նակ Մա­րոն­եա­նը իր այս վեր­ջին` “Ցե­ղաս­պա­նու­թեան Որ­բե­րը“ ժա­պա­ւէ­նով մեզ է ներ­կա­յաց­նում լուրջ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն:

Բե­մադ­րիչ Պա­րէտ Մա­րոն­եա­նը պատ­մա­բան հե­տա­զօ­տո­ղի ման­րակր­կիտ ճշգրտու­թեամբ, նուրբ ար­ուես­տա­գէ­տի ներ­քին հայ­եաց­քով, դէպ­քե­րի, փաս­տագ­րու­թիւն­նե­րի, հար­ցազ­րոյց­նե­րի, լու­սան­կար­նե­րի, մէջ­բեր­ուած վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէն­նե­րի հատ­ուած­նե­րը այն­պի­սի վար­պե­տու­թեամբ է իրար մի­ա­հիւ­սում, մտքով եւ դէպ­քե­րի յա­ջոր­դա­կա­նու­թեամբ իրար շա­ղա­խում, ձայ­նե­րով, գոյ­նե­րով, երաժշ­տու­թեամբ եւ խօս­քով մի­ահն­չուն դարձ­նում, որ նիւ­թի ծան­րու­թիւնը ոչ միայն չի յոգ­նեց­նում դի­տո­ղին,  90 վայրկ­եա­նը անն­կատ է անց­նում, այլ հա­կա­ռա­կը` դի­տո­ղին ամ­բող­ջո­վին ներգ­րա­ւում է իր խո­րու­թեան մէջ, ժամ ու կէ­սը դարձ­նում` ակն­թարթ:

Սո­վո­րա­բար շա­տե­րը փաս­տագ­րա­կան ժա­պա­ւէն­նե­րը որ­պէս ար­ուես­տի գործ չեն ըն­դու­նում եւ ընդ­հան­րա­պէս դրանք աւե­լի պատ­մո­ղա­կան, հե­տա­զօ­տա­կան, ծա­նօ­թագ­րա­կան բնոյ­թի սահ­ման­նե­րում են մնում: Բե­մադ­րիչ Մա­րոն­եա­նի այս ժա­պա­ւէ­նը դուրս է այդ ըն­դուն­ուած սահ­մա­նու­մից: Մա­րոն­եա­նը կա­րո­ղա­ցել է պատ­մուող նիւ­թը պա­հե­լով իր փաս­տա­յին ար­ժէ­քի մէջ` դրա շուրջ իրա­կան բե­մադ­րու­թիւն ստեղ­ծել, որի դե­րա­կա­տար­նե­րը լու­սան­կար­նե­րից ու փաս­տաթղ­թե­րից կեն­դա­նա­նա­լով` մեր առ­ջեւ ստեղ­ծում են 1915թ. Ցե­ղաս­պա­նու­թեա­նը հայ երե­խա­նե­րին պար­տադր­ուած ճա­կա­տագ­րի կեն­դա­նի պատ­կե­րը:

Ժա­պա­ւէ­նի դե­րա­կա­տար­նե­րը դե­րա­սան­ներ չեն, այլ` լու­սան­կար­նե­րից սիրտ կե­ղե­քող հայ­եաց­քով մեզ նա­յող ցնցո­տի­նե­րով կամ մի­ան­ման հագն­ուած վտիտ, 2-13 տա­րե­կան երե­խա­նե­րի հսկա­յա­կան զանգ­ուած, որոնց Մա­րոն­եա­նը, ար­ուես­տի լե­զուով կեն­դա­նաց­նում է մեր առ­ջեւ, քայ­լեց­նում, աշ­խա­տաց­նում, յան­կարծ կանգ­նեց­նում ու հայ­եացք­նե­րը մեր վրայ սե­ւե­ռում: Ժա­պա­ւէ­նի գլխա­ւոր “դե­րա­կա­տա­րը“ թուրքն է իր գոր­ծած Ցե­ղաս­պա­նու­թեան կեն­դա­նի վկա­յու­թիւն­նե­րով, ժա­մա­նա­կը` 1915թ, դրան հե­տե­ւող տա­րի­նե­րը, մին­չեւ մեր օրե­րը: Կա­տա­րուող իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րը` Արեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի մեր տա­րածք­նե­րից սկսած, Թուրք­իոյ, Մի­ջին Արե­ւել­քի տար­բեր քա­ղաք­նե­րը, Ալեք­սանտ­րա­պոլ (Գիւմ­րի), մին­չեւ Գա­նա­տա եւ Ամե­րի­կա են հաս­նում:

Պատ­մուող նիւ­թից դան­դա­ղօ­րէն ամ­բողջ պաս­տա­ռով յառ­նում է դժո­խա­յին սար­սափ ապ­րած աչ­քե­րով, ման­կա­կան դէմ­քին իր որ­բու­թեան պատ­մու­թիւնը դրոշմ­ուած, հե­րար­ձակ մի աղ­ջիկ: Հայ­կա­կան նշա­ձեւ աչ­քե­րում ման­կա­կան խայ­տան­քը ջնջուած է, տան­ջան­քից խո­շո­րա­ցած բի­բե­րով նա­յում է մեզ: Նրա գե­ղե­ցիկ, վեհ, հո­գի ծա­կող հայ­եաց­քում մարդ­կու­թեանն ուղղ­ուած ծանր մե­ղադ­րանք ու դա­դա­պար­տում կայ եւ մի­եւ­նոյն ժա­մա­նակ հաս­տատ ու անընկ­ճե­լի կամք` ապ­րե­լու ու յա­րա­տե­ւե­լու: Վար­պե­տու­թեամբ օգ­տա­գործ­ուած լոյ­սի, գոյ­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւնը, աս­տի­ճա­նա­բար խո­շո­րա­ցող այդ ակն­թարթ յայտ­նուող հայ­եաց­քը դառ­նում է ժա­պա­ւէ­նի եւ ապ­րող հա­յու­թեան խորհր­դա­նիշ:

Ան­կա­րե­լի է չնշել բե­մադ­րի­չի օգ­նա­կան­ներ Փոլ Ան­տոն­եա­նին եւ Պե­տօ Տէր Պետ­րոս­եա­նին, որոնց հա­մա­տեղ ջան­քե­րով 2006թ ստեղծ­ուած “Ար­մէ­նոյտ թիմ“-ը այս ան­գամ էլ այս հի­աս­քանչ աշ­խա­տան­քի ստեղ­ծող­ներն են դար­ձել:

Աշ­խար­հահռ­չակ մրցա­նա­կա­կիր լրագ­րող, գրող Ռո­պերթ Ֆիս­քի` Այն­թու­րա­յի հա­զար հայ որ­բե­րի թր­քաց­ման մա­սին 2010թ “Պրի­թիշ Տէյ­լի Նիուզ“-ում հրա­տա­րակ­ուած յօդ­ուա­ծը, հիմն­ուած` հա­րա­ւա­յին Գա­լի­ֆորն­իա­յից Մի­սաք Քէ­լէշ­եա­նի ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րու­թեան վրայ, ան­մի­ջա­պէս գրա­ւում է Պա­րէտ Մա­րոն­եա­նի ու­շադ­րու­թիւնը: Մաս­նա­գի­տու­թեամբ ելեկտ­րա­կա­նու­թեան ճար­տա­րա­գէտ Մի­սաք Քէլէշ­եա­նը, ում շնոր­հա­կալ ենք, զար­մա­նա­լի յայտ­նա­գոր­ծու­թեան է յան­գել, միայ­նակ, անձ­նա­կան լուրջ պրպտում­նե­րով, փաս­տե­րով հաս­տա­տել, որ այ­սօր­ուայ Այն­թու­րա­յի Ֆրան­սա­կան քո­լէ­ճը 1915-ին եղել է հա­զա­րա­ւոր հայ որ­բե­րի թր­քաց­ման կենտ­րոն Ճե­մալ փա­շա­յի իրա­ւա­սու­թեան եւ հսկո­ղու­թեան տակ: Եւ ինչ­պէս սո­վո­րա­բար լի­նում է ստեղ­ծա­գոր­ծող­նե­րի պա­րա­գա­յին, ներ­քին մի կրակ ան­մի­ջա­պէս Մա­րոն­եա­նի մէջ ծնել է այս նիւ­թը եւ բնա­կա­նա­բար դրա հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը հան­դի­սա­ցած Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­մա­նակ հայ որ­բե­րի ճա­կա­տա­գի­րը, դարձ­նել տե­սա­նե­լի ու լսե­լի:

Մէկ եւ կէս ժամ­նոց այս շար­ժա­պատ­կե­րը ստեղ­ծե­լու հա­մար, բե­մադ­րիչ Մա­րոն­եա­նը հսկա­յա­կան ժա­մեր է դրել տար­բեր երկր­նե­րում, տար­բեր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րի իրա­ւա­սու­թեան տակ գտնուող տասն­եակ­նե­րով փաս­տաթղ­թեր ու­սում­նա­սի­րե­լու եւ իր մտայ­ղաց­ման հա­մար դրան­ցից ամե­նա­կա­րե­ւոր­նե­րը ընտ­րե­լու: Դա միայն կը հաս­կա­նայ, որ լծուած է այս­պի­սի ծանր աշ­խա­տան­քի մէջ:

Ու­սում­նա­սիր­ուած եւ դրանց վրայ ստեղծ­ուած վա­ւե­րագ­րու­թիւնը վերց­ուած են այն­պի­սի լուրջ, հե­ղի­նա­կա­ւոր ար­խիւ­նե­րից, ինչ­պի­սիք են` Ռո­քը­ֆե­լըր արխիւի կենտ­րո­նը, Գեր­ման­իոյ Ազ­գա­յին արխիւը, Դան­ի­ա­կան ազ­գա­յին արխիւը, Ամե­րի­կա­յի Մի­աց­եալ Նա­հանգ­նե­րի Քոնկ­րէ­սի գրա­դա­րա­նը, Ամե­րի­կա­յի Մի­աց­եալ Նա­հանգ­նե­րի Ազ­գա­յին արխիւը, “Զօր­եան“ հիմ­նար­կը, Հա­յաս­տա­նի Ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-հիմ­նար­կը, Հ.Օ.Մ.-ի եւ մի շարք այլ անձ­նա­կան ար­խիւ­նե­րում պահ­ուած հա­ւա­քա­ծու­նե­րը:

Պատմ­ւում, փաս­տե­րով ներ­կա­յաց­ւում է նա­եւ Լին­քոլն Լո­յալ Ուըր­թի տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով եր­կու հա­րիւր հա­զար հայ որ­բե­րի 212 տար­բեր որ­բա­նոց­նե­րի մէջ կե­ցու­թեան ու ճա­կա­տագ­րի հետ­քե­րը` Պոլ­սոյ, Հա­լէ­պի, Լի­բա­նա­նի, Այն­թու­րա­յի, Ղա­զի­րի, Ուր­ֆա­յի, Իրա­քի, Կիպ­րո­սի, Քորֆ­ուի, Ալեք­սանդ­րա­պո­լի, Երու­սա­ղէ­մի որ­բա­նոց­նե­րում, որոնք ղե­կա­վար­ուել են American Near East Relief Faundation-ի կող­մից: Միայն Ալեք­սանդ­րա­պո­լում տե­ղա­ւոր­ուած են եղել 20 հա­զար հայ որ­բեր: Այդ որ­բա­նոց­նե­րի մի մա­սը ար­դէն խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին դար­ձել էին զի­նուո­րա­կան զօ­րա­նոց­ներ` պա­լի­գոն անու­նով եւ տե­ղա­ցի­նե­րը ան­տար­բե­րօ­րէն մատ­նան­շում էին, որ դրանք հին որ­բա­նոց­ներն են եղել:

Այ­սօր ստի­պո­ղա­բար կրօ­նա­փոխ եղած հա­յե­րը ար­դէն պատ­ռում են իրենց լռու­թեան քօ­ղը եւ պար­զում իրա­կա­նու­թիւնը: Թէ­եւ մենք դեռ ան­պա­տաս­խան ենք թող­նում նրանց, բայց նրանց գո­յու­թիւնը անժխ­տե­լի է այ­լեւս: Այս ժա­պա­ւէ­նով Մա­րոն­եա­նը հա­յու­թեան, աշ­խար­հի եւ թուրք հեր­քող­նե­րի առ­ջեւ մի նոր ապա­ցոյ­ցով հաս­տա­տում է, որ թր­քա­ցում-կրօ­նա­փո­խու­թիւնը, ձու­լու­մը եղել են Թուրք­իոյ իրա­գոր­ծած Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հիմ­նա­կան ծրագ­րե­րից մէ­կը, որը խստօ­րէն իրա­կա­նաց­ուել է Այն­թու­րա­յի որ­բա­նո­ցում եւ այ­լուր: Այն­թու­րա բեր­ուած 1,456 որ­բե­րը հիմ­նա­կա­նում երե­քից տասն­չորս տա­րե­կան երե­խա­ներ են եղել, որոնց թլփա­տե­լով, անուն­նե­րը թրքաց­նե­լով, թր­քե­րէն խօ­սել պար­տադ­րե­լով, ամէ­նօր­եայ իրենց քա­րոզ­նե­րով թրքու­թեա­նը կա­պե­լով` փոր­ձել են ամ­բող­ջո­վին թրքաց­նել: Աս­տի­ճա­նա­բար 11-ից բարձր տա­րիք ու­նե­ցող եւ խո­շո­րա­կազմ տղա­նե­րին սպան­նել են: Գառ­նիկ Բան­եա­նը, հե­տա­գա­յում Հա­մազ­գա­յի­նի Նշան Փա­լա­նճե­ան Ճե­մա­րա­նի փոխ տնօ­րէն, ու­նի սրտա­ռուչ գրա­ռում այդ մա­սին: Նրան Այն­թու­րա են բե­րել վեց տա­րե­կա­նին: Իւ­րա­քան­չիւր երե­խայ թուով է ճա­նաչ­ուել, ին­քը եղել է թիւ 551-ը եւ անունն էլ դարձ­րել են Մահ­մուտ: Յա­ճախ սնուել է որ­բա­նո­ցի շուր­ջը յայտ­նուող ոս­կոր­նե­րը փշրել ու­տե­լով, ան­գի­տա­կից, որ դրանք իր մա­հա­ցած ըն­կեր որ­բե­րի ան­թաղ մաս­նիկ­ներն են: Այդ երե­խա­նե­րից միայն 456-ն են կեն­դա­նի մնա­ցել: 300-ի դի­ակ­նե­րը 1993-ին են յայտ­նա­բեր­ուել, երբ շի­նա­րա­րու­թեան հա­մար փո­րել են տա­րած­քը: Տար­բեր օրե­րին մե­ռած­նե­րին ան­թաղ նե­տել են շնե­րին ու գա­զան­նե­րին կեր դարձ­րել, որոնց ոս­կոր­նե­րից էլ սնուել են որ­բա­նո­ցում անօ­թու­թիւ­նից տա­ռա­պող երե­խա­նե­րը:

Այ­սօր այդ սոս­կա­լի ոճ­րա­գոր­ծու­թեան շե­մին, Խա­չա­տուր­եան ըն­տա­նի­քի կող­մից յու­շար­ձան է կանգ­նեց­ուած եւ տա­պա­նա­քա­րեր զե­տեղ­ուած հայ որ­բա­ցած ան­պաշտ­պան մա­նուկ­նե­րին յա­ւեր­ժաց­նե­լու հա­մար:

Ծանր է կանգ­նել Այն­թու­րա­յի այդ փոք­րիկ գե­րեզ­մա­նո­ցում եւ չտես­նել այդ տանջ­ուած մա­նուկ­նե­րի դէմ­քե­րը, չլսել նրանց գի­շե­րա­յին լա­ցը, չզգալ նրանց ան­մեղ ու չա­րա­չար տանջ­ուած ներ­կա­յու­թիւնը, չլսել ֆա­լա­խա­յի հար­ուած­նե­րի ցա­ւից պոկ­ուած նրանց ան­պաշտ­պան ճի­չը:

Թր­քաց­ման ծրա­գի­րը լայն տա­րո­ղու­թեամբ, յատ­կա­պէս Եղեռ­նի ժա­մա­նակ իրա­կա­նաց­նե­լը հաս­տատ­ւում է ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն Օգոս­տոս 30, 1915-ին Թա­լէ­ա­թի հրա­մա­նագ­րով, ուր աս­ւում է. “Հա՛յ երե­խա­նե­րի գո­յու­թիւնը պաշ­տօ­նա­կան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րում անըն­դու­նե­լի է, պէտք է նրանց բա­ժա­նել իս­լա­մա­կան գիւ­ղե­րում“: Հա­ւա­քագր­ուած երե­խա­նե­րին` 1, 426 երե­խայ, իս­լա­մաց­ման հա­մար ու­ղար­կել են թուր­քա­կան տար­բեր հաս­տա­տու­թիւն­ներ:

Հե­տաքր­քիր մի իրա­կա­նու­թիւն եւս բա­ցա­յայտ­ուած է այս ժա­պա­ւէ­նում: Գա­նա­տա­յի Հ.Օ.Մ.-ի դրա­մա­հա­ւա­քով որոշ­ւում է որ­բեր բե­րել Օն­թարիօ, նրանց գիւ­ղատն­տե­սու­թիւն սո­վո­րեց­նե­լու, ու­սումն ու կե­ցու­թիւնը հինգ տա­րով ապա­հո­վե­լու: 1924 թուա­կա­նին 109 որ­բեր տար­բեր տե­ղե­րից բեր­ւում են Ճորճ­թաուն, ուր նրանց տրա­մադ­րում են ճահ­ճոտ մի շրջան, որը չո­րաց­նե­լով` մշա­կե­լու, պի­տա­նի էին դարձ­նե­լու: Ի երախ­տա­գի­տու­թիւն նուի­րա­տու­նե­րի հաս­տա­տու­թիւնը փոր­ձում է փո­խել նրանց անուն­նե­րը, իւ­րա­քան­չիւ­րին նոր անգ­լօ-սաք­սոն անուն տա­լով, մո­ռաց­նել իրենց իս­կու­թիւնը, աւե­լի արագ եւ վերջ­նա­կան այդ երկ­րին ձու­լե­լու: Որ­բե­րը, այդ անօգ­նա­կան ու ան­պաշտ­պան մնա­ցած երե­խա­նե­րը, կտրա­կա­նա­պէս մեր­ժում, ըմ­բոս­տա­նում, չեն ըն­դու­նում առա­ջար­կը: Մի­ակ բա­նը, որ նրանք փրկել էին այդ ար­հա­ւիր­քից, իրենց փլուզ­ուած ման­կու­թիւ­նից, կորց­րած ար­մատ­նե­րից, իրենց ծնող­նե­րի կող­մից իրենց տրուած անուն­ներն էին, մի­ակ կա­պը իրենց ծնող­նե­րի եւ իրենց իս­կու­թեան հետ, որը իրա­պէս շօ­շա­փելի­օ­րէն ու­նէ­ին, իրենցն էր եւ ոչ մի գնով չեն զի­ջում այն: 109 որ­բեր, աշ­խար­հում ամ­բող­ջո­վին միա­յնակ մնա­ցած 109 մա­նուկ հա­յեր տէր են կանգ­նում իրենց ինք­նու­թեան:

Գու­ցէ դի­տող­նե­րը հա­րե­ւան­ցի նա­յում ու անց­նում են այս փաս­տից, բայց ի պա­տիւ Մա­րոն­եա­նի պի­տի նշեմ, որ սա կա­րե­ւոր դի­տար­կու­մով է մէջ­բեր­ուած: Ձուլ­ման ճնշու­մը միշտ, մին­չեւ օրս էլ ամէ­նուր է, հարցն այն է, թէ ո՞վ ինչ­պէ՛ս է հա­կա­դար­ձում դրան: Այդ երե­խա­նե­րի արար­քը ու­սա­նե­լի է այ­սօր­ուայ ինք­նա­կամ ձու­լուող­նե­րին, օտար անու­նը իրենց հայ­կա­կա­նից գե­րա­դա­սող­նե­րին, իրենց ինք­նու­թիւ­նից ամա­չող­նե­րին:

Ինչ­պէս վե­րը նշե­ցի, հար­ցազ­րոյց­նե­րը, հրա­մա­նա­գիր-փաս­տաթղ­թե­րը, մէջ­բե­րում­նե­րը ամե­նայն ման­րակր­կի­տու­թեամբ, սեղմ ու պատ­կե­րա­ւոր են ընտր­ուած: Օգ­տա­գործ­ուած եր­գե­րը` տե­ղին ու ճա­շա­կով տե­ղադր­ուած, նոյ­նիսկ եր­գե­րի արեւմ­տա­հայ կա­տար­ման ընտ­րու­թիւնն է մտա­ծու­մով ար­ուած, որը մէկ ան­գամ եւս գա­լիս է հաս­տա­տե­լու, որ այս ժա­պա­ւէ­նը արեւմ­տա­հա­յու­թեան պատ­մու­թան, ող­բեր­գու­թեան ու պա­հան­ջա­տի­րու­թեան փաս­տա­թուղթն է:

Այս ժա­պա­ւէ­նը նա­եւ հա­յու­թեան շնոր­հա­կա­լու­թեան փո­խան­ցումն է բո­լոր այն ան­հատ­նե­րին եւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րին, որոնք ձեռք մեկ­նե­ցին, տէր կանգ­նե­ցին, ապաս­տան տուին, կեն­դա­նի պա­հե­ցին մեր որ­բե­րին:

“Ցե­ղաս­պա­նու­թեան Որ­բե­րը“ ժա­պա­ւէ­նը իրա­կա­նաց­ուել է այդ փրկուած որ­բե­րի զա­ւակ­նե­րի` Պէ­զիք­եան, Ու­զուն­եան ըն­տա­նիք­նե­րի, Էս­քիճ­եան, Չիթչ­եան հաս­տա­տու­թիւն­նե­րի նիւ­թա­կան նուի­րա­տուու­թեան շնոր­հիւ, որոնք ար­ժա­նի են իրա­կան գնա­հա­տան­քի, խո­րին շնոր­հա­կա­լու­թեան եւ բո­լոր նրանց ով­քեր ան­կողմ­նա­կալ իրենց մաս­նակ­ցու­թիւնն են բե­րել այս փաս­տա­թուղթ-ժա­պա­ւէ­նի պատ­րաստ­մա­նը:

Պա­րէտ Մա­րոն­եա­նի ժա­պա­ւէ­նը մեր հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր որ­բե­րին երախ­տա­գի­տու­թեան տուրք է, խնկար­կում` նրան­ցից իւ­րա­քան­չիւ­րի ներ­քին ու­ժի ու կամ­քի, նրանց ան­հա­տա­կա­նու­թեան ու հա­ւա­տի առ­ջեւ, անժխ­տե­լի ապա­ցոյց ոչ միայն նրանց կրած տա­ռա­պան­քի, այլ նա­եւ` այ­սօր­ուայ մեր գո­յու­թեան, մեր յա­րա­տեւ­ման:

Որ­քան էլ ապ­րող­նե­րիս պարտքն է մեր հո­գու խոր­քում պա­հե­լու սա­կաւ լու­սան­կար­նե­րից մեզ նա­յող, նոյ­նիսկ իրենց վշտի ու թշուա­ռու­թեան մէջ գե­ղե­ցիկ ու ազն­ուա­կան, այդ երե­խա­նե­րից իւ­րա­քան­չիւ­րի ան­յա­տակ տխրու­թեամբ լեց­ուած աչ­քերն ու վշտով լե­ցուն, օգ­նու­թիւն աղեր­սող հայ­եացք­նե­րը, սա­կայն մեր հիմ­նա­կան աշ­խա­տան­քը լի­նե­լու է այս երե­խա­նե­րի իրա­ւունք­նե­րը պա­հան­ջե­լը ջար­դա­րա­րից: Այ­սօր­ուայ թուրք սե­րուն­դը յղփա­նում, բար­գա­ւա­ճում է մեր այս որ­բե­րից խլուած իրա­ւունք­նե­րով:

Այս ժա­պա­ւէ­նը կ՛ար­ժէ­քազր­կենք, եթէ այն դարձ­նենք միայն մեր որ­բե­րի ճա­կա­տա­գի­րը լու­սա­բա­նող, կամ դրա­նով թուր­քի ոճ­րա­գոր­ծու­թիւնը փաս­տող եւս մէկ վա­ւե­րագ­րու­թիւն:

Մենք պար­տա­ւոր ենք այդ որ­բե­րի իւ­րա­քան­չիւ­րի անու­նից պա­հանջ ներ­կա­յաց­նե­լու այ­սօր­ուայ Թուրք­իոյ կա­ռա­վա­րու­թեան, իրենց անց­եա­լը ժխտող այ­սօր­ուայ թուրք սե­րուն­դին, որ այս տա­րո­ղու­թեամբ գործ­ուած ոճիր­նե­րը ոչ միայն չեն մո­ռաց­ւում, ոչ միայն ան­կա­րե­լի է հեր­քել կամ ան­հե­տաց­նել հետ­քե­րը, այլ ան­ժամ­կէտ են եւ հա­տու­ցու­մը‘ պար­տա­դիր: Որ այ­սօր­ուայ Թուրք­իոյ կա­ռա­վա­րու­թիւնը եւ թուրք սե­րուն­դը պար­տա­ւոր է հա­տու­ցել այս որ­բե­րի ման­կու­թիւնը ջար­դուփ­շուր անե­լու, իրենց ըն­տա­նե­կան ջեր­մու­թիւ­նից վայ­րա­գօ­րէն զրկե­լու, իրենց երկ­րից դուրս նե­տե­լով հա­զա­րա­ւոր մղոն­ներ սար­սա­փի ու ահի տակ քայ­լեց­նե­լու, որ­պէս ստրուկ ձրի աշ­խա­տց­նե­լու, հա­րիւր տա­րի­ներ սե­փա­կա­նաց­նե­լով նրանց հո­ղե­րը, տներն ու ու­նեց­ուածք­նե­րը առանց փոխ­հա­տուց­ման օգ­տա­գոր­ծե­լու հա­մար:

Իրա­պէս վի­րա­ւո­րա­կան է այս ժա­պա­ւէ­նը` “Ցե­ղաս­պա­նու­թեան Որ­բե­րը“, դի­տել միայն փոք­րիկ սրահ­նե­րում, խղճուկ, մի խումբ հա­յու­թեան ներ­կա­յու­թեամբ:

Իւ­րա­քան­չիւր հա­յի պարտքն է դի­տել այս ժա­պա­ւէ­նը, իր յար­գան­քի տուր­քը տալ մեր չա­րա­չար տանջ­ուած որ­բե­րին, որոնց մի փոք­րա­թիւ մա­սի շա­րու­նա­կու­թիւնն են մեզ­նից շա­տե­րը եւ օգ­տա­գոր­ծել ամէն մի­ջոց` նրանց խեղդ­ուած ձայ­նե­րը կեն­դա­նաց­նե­լու, պա­հանջ դարձ­նե­լու:

Կազ­մա­կերպ­ուենք մեր մտա­ծո­ղու­թեամբ, մեր ողջ ու­ժը կենտ­րո­նաց­նենք մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թեան աշ­խա­տան­քի վրայ եւ օգ­տա­գոր­ծենք բո­լոր մի­ջոց­նե­րը մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թիւնը իրա­գոր­ծե­լու: