Արտաշէս Շահպազեան
Հեռուստատեսութեամբ հետեւեցի Պետական համալսարանի ուսանողութեան եւ ռեկտորի միջեւ համալսարանի միջանցքում տեղի ունեցող «երկխօսութեանըէ, որի ժամանակ պարոն ռեկտորը այն միտքն արտայայտեց, թէ իշխանութիւնը չպէտք է որոշի որքան ժամէր պէտք է յատկացուեն լեզուի ուսուցմանը: Ենթադրում եմ, որ նոյն կերպ են մտածում նաեւ Կրթութեան եւ մարմնամարզի նախարարն ու վարչապետը, ովքեր այսօրուայ իրենց գործունէութեան կարեւոր խնդիրներից են համարում հայոց լեզուի, եւ պատմութեան ուսուցման սկզբունքը, ոչ մասնագիտական ֆակուլտետներում, թողնել կրթական համակարգի ղեկավարների հայեցողութեանը: Քանի որ այս նիւթի շուրջ վերջերս փոթորկուած խօսակցութիւնը վստահաբար սպառուած չէ ցանկանում եմ արձագանքել վերը բերուած տեսակէտին:
Գիտնականները եւ առհասարակ մտաւորականները շատ են փորձել յստակեցնել, թէ ինչ յատկանիշներով է բնորոշւում անհատի այս կամ այն ազգին պատկանելութեան հարցը: Հաւանական բացատրութիւններից մէկն այն է, որ մարդը պատկանում է այն ազգին (կամ ժողովրդին) ում լեզուով մտածում է: Մենք, որպէս աշխարհացրիւ ազգ, որ դարերի ընթացքում իր բազում համայնքների ձուլումն ու վերացումն է վերապրել, կարող ենք վկայել, որ լեզուն կորցնելուց յետոյ արագանում է ձուլման եւ ազգային նախնական պատկանելութեան կորստի գործընթացը: Չձգտելով աւելորդ յուզականութիւն հաղորդել շարադրուող նիւթին ցանկանում եմ յիշեցնել նաեւ, որ մեծ ողբերգութեան օրերին հայ մայրերն իրենց զաւակներին աւազի վրայ հայերեն տառերն էին սովորեցնում բնազդով հասկանալով, որ եթէ լեզուն չկորցնեն, ողջ մնալու դէպքում կը փրկեն նաեւ հայկական ինքնութիւնը:
Պետութիւններն ու ժողովուրդները ինքնապաշտպանութեան համար ստեղծում են բնակութեան տարածքը եզերող ֆիզիքական սահմաններ եւ ժողովրդի ինքնութիւնը պահպանելու համար լեզուական սահմաններ:
Մեծն Խորենացին գրել է. «արտաշես արքան միաւորեց հայոց լեզուի սահմաններըէ: Այս քաղաքականութիւնը իւրաքանչիւր իշխանութեան առաջին սրբազան պարտքը պէտք է լինի, իսկ դրանից նահանջը` հրաժարում իր առաջնային պարտաւորութիւնների կատարումից:
Խիստ կամ չափազանցուած չէ՞ արդեօք այս մօտեցումը:
Ժողովուրդները լեզուի հիմքի վրայ ստեղծում եւ զարգացնում են սեփական մշակոյթները: Ակնյայտ է, որ լեզուն խօսքի ու գրաւոր մշակոյթի գործիքն է, բայց ոչ միայն: Հարցրէք որեւէ երգահանի եւ նա կհաստատի, որ օրինակ հայ երաժշտութիւնը հայոց լեզուի արդիւնք է: Հայերեն խօսող ժողովուրդը չէր կարող ստեղծել ֆրանսիական, անգլիական, ռուսական կամ այլ ժողովրդի երաժշտութիւն, այդպիսիք կարող էին ծնուել տուեալ լեզուներից: Լեզուի փափկութեան, կոշտութեան, երգեցիկութեան, ռիթմայնութեան, զգացմունքայնութեան եւ այլ յատկանիշների արդիւնք են նաեւ մշակոյթի միւս տեսակները` խօսքի հիմքի վրայ ձեւաւորուած թատրոնը, կինօն, ինչպէս եւ պարարուեստը, նկարչութիւնն ու քանդակագործութիւնը: Հէնց լեզուն էլ այն թելն է, որ մէկ ու միանման ընդհանրութիւն է դարձնում մշակոյթի բոլոր ձեւերը, ժանրերն ու դրսեւորումները: Դժուար չէ զգալը, թէ ինչպէս են իրար նման Նարեկացին, Սայաթ Նովան, Չարենցն ու մանրանկարչութիւնը, եկեղեցիները, Կոմիտասը, Անիի ճարտարապետութիւնը, Մարտիրոս Սարեանը, Մինաս Աւետիսեանը, Բակունցն ու Հրանտ Մաթէոսեանը, Արամ Խաչատրեանը, Սպենդիարեանն ու Տիգրանեանը, Թամանեանի Երեւանը եւ այլն: Այն ժամանակից, երբ բնութեան ստեղծած կենդանու մէջ ծիլ տուեց բանականութիւնը, նա սկսեց պարել, երգել, նկարել ժայռապատկերներ եւ դրանք բոլորը միջոցներ էին ինքն իրեն ու շրջապատող աշխարհը ճանաչելու համար: Այսինքն մշակոյթը այն հայելին է, որի մէջ մարդը տեսնում եւ ճանաչում է ինքն իրեն: Հայ ժողովուրդը հինգ հազար տարի ապրել էր իր բնօրրանում, բայց երբ Սարեանը վրձնով բանաձեւեց հայրենի բնօրրանը բոլոր հայերն ու ոչ հայերը տեսան ու հասկացան, որ հէնց այսպիսին է Հայաստանը: Կոմիտասը, նրանից առաջ ու յետոյ եղած ուրիշ մեծեր մեզ օգնում են հասկանալ, թէ ինչպիսին է եղել հայը հարիւրամեակներ առաջ` ինչ խոհեր ու զգացմունքներ է ունեցել, ինչպէս է ուրախացել եւ վշտացել:
Մշակոյթը ինքնաճանաչման, ինքնադրսեւորման, եւ ինքնազարգացման միջոց է, իսկ նրա հիմքը լեզուն է: Սեփական լեզուն չզգացող մարդը հեռանում է սեփական ինքնութիւնից, չի կարողանում խորութեամբ ճանաչել եւ ապրել սեփական մշակոյթը եւ «նախապատրաստուած է լինումէ հեռանալու լեզուի տարածքից, մշակոյթից ու, լայն առումով, մշակութային արժէքներից, ինքնութիւնից ու երկրից: Անցնող երկու հազար տարիների ընթացքում հայ ժողովուրդը գոյատեւել է ոչ թէ յատկապէս այս ու այն ճակատամարտի, ազատագրական շարժման շնորհիւ, այլ որպէս լեզուի ու նրա հետ համաձուլուած մշակոյթի ու հաւատքի, ինչպէս եւ մշակութային ընկալում ձեռք բերած պատմութեան արդիւնք: Այն ինչի մասին սեղմ ասուեց այստեղ յայտնագործութիւն չէ եւ բնականաբար վերաբերում է բոլորին: Այդ իսկ պատճառով պետութիւնները իրականացնում են լեզուի, ինչպէս եւ մշակոյթի պետական քաղաքականութիւն, ինչպէս եւ հաստատում են նորմեր ու չափանիշեր, որոնք պարտադիր են լինում բոլորի համար:
Մարդը կարող է չցանկանալ պաշտպանել իր երկրի սահմանները, որովհետեւ դա յղի է չարչարանքով ու նոյնիսկ կարող է կեանքից զրկուել, բայց պետութիւնը պարտադրում է նրան անելու այդ, իսկ հակառակ դէպքում կարող է նաեւ պատժել: Պետութիւնն ու իշխանութիւնները պէտք սահմանեն նաեւ պետութեան ներքին սահմանի` լեզուի պաշտպանութեան եւ կիրառման օրէնքներ եւ խստօրէն հետեւեն դրանց գործադրմանը, եթէ իսկապէս ազգային իշխանութիւններ են եւ երկրի պաշտպանութեան հարցը չեն թողնում քաղաքացիների քմահաճոյքին: