Սօսի Միշոյեան – Տապպաղեան
Ինչո՞ւ կը մերժուի երկրայինը, ինչո՞ւ հայեացքը բանաստեղծին կ՚ուղղուի դէպի վե՜ր, դէպի լոյսը երկնային, ինչո՞ւ վիպերգին մէջ ատելութեան ոգին կը տիրէ։ Այս բոլորը հասկնալու համար պէտք ճանչնալ ստեղծագործութեան ժամանակաշրջանը, որ խորքին մէջ, այդքան ալ տարբեր չէ մեր ժամանակներէն։ Աւետիք Իսահակեան իր «Աբու Լալա Մահարի» վիպերգը գրելուն դրդապատճառը կու տայ ըսելով. «Իմ մաքուր, բնական հայրենասիրութիւնը վիրաւորուեց, արիւնոտուեց իմ ժողովուրդի կրած աներեւակայելի ողբերգութեամբ… այս կոտորածներն ու սիստեմաթիք հալածանքները իմ սիրտը լցրին փէսիմիստով եւ դառնութեամբ, նաեւ զայրոյթով: Տիրող կարգերի եւ օրէնքների դէմ բողոքը, դժգոհութիւնը իմ մէջ առաջ էլ կար: Արտայայտութեան ձեւ էի որոնում: 1909թ. Սեպտեմբերն էր: Բանտից դուրս էի եկել գրաւականով, բայց դեռ դատի տակ էի: Ալեքսանդրապոլից գնացքով Երեւան էի գալիս: Նահանգական ժանտարմական վարչութեան կողմից կանչուած էի հարցաքննութեան: Մեքենավարը ծանօթ կիւմրեցի էր. անցել էի մօտը, կանգնել լոկոմոտիվի վրայ, նայում էի հեռուն՝ առաջ սուրացող գնացքի ուղղութեամբ ու խորհում էի. «գնացքն այսպէս սուրա՜ր միշտ, անդադրում. տանէր ինձ հեռո՜ւ, բոլոր պետութիւններից, իշխանութիւններից ու օրէնքներից, դատից ու դատաստանից հեռու՜, հեռո՜ւ. գնա՛, գնա՛,- ասում էի մտքումս,- բանտերից ու բերդերից, կաշկանդումներից ու ճնշումներից հեռո՜ւ տար ինձ»: Եւ երբ գնացքը Սարդարապատի անապատը մտաւ, կիսամթնում, հորիզոնի վրայ ուրուագծուեց ուղտերի մի կարաւան: «Ապու Լալայի» պատկերը պատրաստ էր»:
Այսպիսով, «Ապու Լալա Մահարի»ի ստեղծագործական պատմութիւնը կ’երկարի 25 Օգոստոս 1906-էն մինչեւ 4 Ապրիլ 1910 թուականը:
Վիպերգի վերնագիրը Իսահակեանը առած է արաբ բանաստեղծ- Փիլիսոփայ Ապու Ալ-Ալա Ալ Մահարիի անունէն, հիմք ընդունելով միջնադարեան բանաստեղծի քննադատող ու ազատատենչ ոգին: Հերոս ընդունելով Ապու Լալա Մահարին՝ Իսահակեանը իր գաղափարները եւ իր ընդվզումները կ՚արտայայտէ ու վճիռներ կ՚արձակէ տիրող համակարգին դէմ միանգամայն։
Վիպերգը բաժնուած է եօթը սուրահներու եւ անոր նախերգանքը կարճ նախադրեալ մըն է, պատճառը, թէ ինչո՛ւ Ապու Լալա Մահարին իր փառքն ու հարստութիւնը լքելով կը հեռանայ Պաղտատէն՝ մարդկութենէն:
Աբու–Լալա Մահարին,
Հռչակաւոր բանաստեղծը Պաղտատի,
Տասնեակ տարիներ ապրեց
Խալիֆաների հոյակապ քաղաքում,
Ապրեց փառքի և վայելքի մէջ,
Հզօրների և մեծատունների հետ սեղան նստեց,
Գիտունների և իմաստունների հետ վէճի մտաւ,
Սիրեց և փորձեց ընկերներին,
Եղաւ ուրիշ–ուրիշ ազգերի հայրենիքներում,
Տեսաւ և դիտեց մարդկանց և օրէնքները:
Եւ նրա խորաթափանց ոգին ճանաչեց մարդուն,
Ճանաչեց և խորագին ատեց մարդուն
Եւ նրա օրէնքները:
Եւ որովհետև չունէր կին և երեխաներ,
Բոլոր իր հարստութիւնը բաժանեց աղքատներին,
Առաւ իր ուղտերի փոքրիկ կարաւանը` պաշարով ու պարէնով,
Եւ մի գիշեր, երբ Պաղտատը քուն էր մտել
Տիգրիսի նոճիածածկ ափերի վրայ,-
Գաղտնի հեռացաւ քաղաքից…
Առաջին սուրահին մէջ արդէն Ապու Լալան գարշանքով կը մերժէ մարդոց ընկերութիւնը, «զազիր ու նանիր» հոգիները անոնց, ժպիտի ետին պահուած կեղծիքը, ընկերոջ դաւաճանութիւնը եւ կ’որոշէ, որ աւելի լաւ է անապատի գազաններուն կեր դառնալ, քան ետ դառնալ մարդոց քով: Ահա թէ ինչո՛ւ կը հեռանայ դէպի «անյայտ ափերը, կոյս- հեռաստանը» դէպի արեւը:
Երկրորդ Սուրահին մէջ կ’անդրադառնայ «չքնաղ- դժոխքին», որ կինն է: Սուտ է անոր երդումը, համբոյրը՝ կեղծ, նիւթի սիրոյն կու տայ կեղծ գգուանքներ:
Երրորդ սուրահը կը պատկերէ համայնքը իր «լուծ ու խարազան» օրէնքներով, որոնց մօտալուտ կործանումը կը մարգարէանայ Ապու Լալան: Պէտք է կործանի չար այդ հասարակարգը, որպէսզի շարունակուի յաւերժական այն «վսեմ հեքիաթը», այն «դիւթական հրաշքը», որ արարչագործութեան արդիւնք Աշխարհն է, մինչ մարդիկ դժոխքի կը վերածեն զայն:
Ոգիս ազատ է, ես չեմ հանդուրժում իմ վրայ իշխող ոչ մի զօրութիւն,
Ոչ օրէնք, սահման, ոչ ճակատագիր, ոչ չար ու բարի, եւ ոչ դատաստան:
Իմ գլխի վերեւ չպէտք է լինի ոչ մի հովանի, ոչ մի իրաւունք,
Եւ իմ կամքից դուրս ամէն ինչ բանտ է, եւ ստրկացում, եւ բռնադատում:
Չորրորդ Սուրահը կը սկսի «մահասարսուռ շառաչող» հողմ ու մրրիկով, որոնք կեանքի մրրիկներու խորհրդանշան են, սակայն ազատատենչ բանաստեղծը կը քալէ ու բնաւ ետ չի դառնար դէպի «ժանտ քաղաքները»։
Հինգերորդ Սուրահին մէջ բանաստեղծը կը շարունակէ իր երթը ու քննադատութեան տակ կ’առնէ հասարակարգի ողջ վարչական համակարգը իր ճնշիչ օղակներով: Հոն փառքը խաբուսիկ է ու ժամանակաւոր, հոն պատիւ կու տան «լոկ ոսկուց, վախից» դրդուած, հոն գանձը «մեռելների միս ու որբի արցունքներն» են:
…Ապիկար մարդիկ, ստրուկ ու վախկոտ, ո՞վ տուեց սուրը նմանիդ ձեռքին,
Ով տուեց նրան վրէժի իրաւունք, իշխել, խողխողել իր նմաններին:
Վեցերորդ Սուրահին մէջ բանաստեղծը կը ներկայացնէ, թէ ինչպէս անարդար ու հոտած իրաւակարգի տակ կը խեղաթիւրուի մարդու բնոյթը. «դիմակուած դեւ» է ան ու «մանկասպան»:
Աղքատութեան մէջ՝ քծնի, վաճառուող, թշուառութեան մէջ՝ վախկոտ, դաւաճան,
Հարստութեան մէջ՝ լկտի, չարախինդ, եւ վրիժառու եւ ամբարտաւան:
…Ապիկար աշխարհ, ուր հզօր ոսկին դարձնում է գողին ազնիւ, բարեյոյս,
Ապուշին՝ հանճար, վախկոտին՝ կտրիճ, տգեղին՝ չքնաղ եւ պոռնիկին՝ կոյս:
Եօթներորդ Սուրահին մէջ Ապու Լալայի կարաւանը արդէն Արապիստանի մեծ անապատի դարպասներու տակ կ՚իջնէ յանկարծ…։ Հոն արդէն չկան իշխանութիւն, օրէնքի ու ընկերութեան ճնշումներ եւ Ապու Լալան կատարեալ ազատութեան մէջ կը գտնէ իր հոգիին անդորրը:
Հոս ուշագրաւն այն է, որ քիչ առաջ կինը անիծող բանաստեղծը, այժմ արեւը «մայր» կը կոչէ, որպէս մարդկային ընկերութեան մէջ միակ սրբութիւնը, միակ անդաւաճան գիրկը:
Դու միակ բարի, դու միակ իմ սէր, դու միայն սուրբ սուրբ, մայրական դու գիրկ:
Զուգահեռով մը յիշենք Յովհաննէս Շիրազի մօտեցումը կին եւ մայր յարաբերութեան։ Շիրազի համար կինը եւս երկրային սատանայ, իսկ մայրը երկնային հրեշտակ նկատուած է իր յայտնի «Յուշարձան Մայրիկիս» երկին մէջ։
Սակայն պէտք է ըսել, որ Իսահակեանի պարագային, դէպի արեւ մեկնումը մերժումը չէ կեանքին, որովհետեւ արեւը նոյնինքն մաքրուած կեանքն է, պայծառ, ողորմած եւ կենսածին, ի հակադրութիւն մութ խաւարին, որ իր բնութեամբ չար ու անորոշ է։
Հոս զուգահեռ մը եւս կատարենք, յիշելու համար թէ ինչպէս Համիտեան ջարդերուն եւ ծանր հալածանքներու յաջորդող տարիներուն, Սիամանթօ ռոմանթիք շունչով մը պայքարի կոչ կ’ուղղէ հայ ժողովուրդին ընդդէմ մարդկային կեղծ արդարութեան եւ վայրագութիւններուն, քաջ գիտակցելով որ «Արշալոյսը անպայման երեւնալու է…»:
Եղիշէ Չարենցի «Ամբոխները Խելագարուած» վիպերգին մէջ եւս առկայ է յեղափոխական ոգին եւ «լոյս ապագայի» այդ մեծ հեռանկարը.
Աչքերն յառած հեռո՜ւ հեռւում
Կարմիր վառուող արեգակին՝
Արեւավառ հեռուներում նրանք կռւում էին կրկին,
Հոծ խմբերով,հազարանուն,արեգակի հրով վառուած՝
Դէպի Արե՜ւն էին գնում ամբոխները խելագարուած:
Երկինքն ու երկիրը ընդելուզուած տեսնելու եւ արեւի լոյսի պայծառութեամբ մաքրուած կեանք մը ապրելու տենչով գրուած Իսահակեանի «Ապու Լալա Մահարի» վիպերգը նիւթի մշակման իր վարպետութեամբ եւ լեզուական հմտութեամբ հայ գրականութեան մէջ իր ուրոյն տեղը կը գրաւէ եւ պէտք է ըսել, որ բոլոր ժամանակներու համար ալ տակաւին կը մնայ արդիական։