
Բժիշկ Կարպիս Հարպոյեան
Մոնրէալ
Ապրիլ 24, 1915-ին Պոլսոյ մէջ կը կատարուի մեծածաւալ ձերբակալումներ թրքական իշխանութեան կողմէ նախապէս պատրաստուած ցուցակով: Շուրջ 220 հայ երեւելիներ, որոնց մէջ կ’ըլլան մտաւորականներ, առեւտրականներ, բժիշկներ, դեղագործներ, հոգեւորականներ, փաստաբաններ եւ քաղաքական գործիչներ անակնկալօրէն կը ձերբակալուին եւ կը բանտարկուին Պոլսոյ մօտերը գտնուող Այաշ գիւղաքաղաքին մէջ: Այս բանտարկեալներէն 45-ը կը սպաննուին եւ մնացեալը կը փոխադրուին Չանղըրը քաղաքի աքսորավայրի բանտը: Հոն ալ կը սպաննուին փոխադրուած խումբէն որոշ թիւով հայ երեւե-լիներ: Մնացեալ բանտարկեալներէն պոլսեցի առեւտրական եւ թաղապետ Վարդերես Աթանասեան, որ ետքը նահատակուած է Տէր Զօրի անապատի Մեսքենէ քաղաքին մօտերը, իր 99 հատիկներով համրիչին վրայ կը փորագրէ իր եւ մնացեալ բանտարկեալներէն 103-ին անունները: Համրիչի հատիկները իրար կապող մեծ հատիկին վրայ կը գրէ՝ «Չանղըրը, 1915, Ապրիլ 11, Յիշատակ»:

Վարդերես Աթանասեանի ձերբակալութենէն միքանի օրեր ետք թուրք կառապան մը կը յայտնուի անոր տունը եւ տիկնոջը՝ Սրբուհիին կ’ըսէ՝ «ձեր ամուսինը ինծի ժամացոյց մը նուիրեց եւ խնդրեց որ այս մասունք համրիչը յանձ-նեմ ձեզի»: Սրբուհին կը ստանձնէ ամուսնոյն համրիչը առանց անդրադառնալու համրիչին հատիկներուն վրայի փորագրութիւններուն: Այդ օրուընէ ետք Վարդերես Աթանասեան բնաւ տուն չի վերադառնար: Վարդերես Աթանասեանի դուստրը, Էժենի, Հայոց Ցեղասպանութենէն ազատելով կ’ապրի Փարիզ իր հետ ունենալով հօրը համրիչը: 1946-ին ան կը փոխադրուի Հայաստան ու կը հաստատուի Երեւան: 1965-ին Էժենի Աթանասեան Հայոց Ցեղասպանութեան 50րդ ամեակին առթիւ տեղի ունեցած ցոյցերէն ետք կը գիտակցի որ իր հօր թողած համրիչ մասունքը արժէքաւոր էր ոչ միայն իրենց ընտանիքին, այլեւ՝ ողջ հայ ազգի համար: Ուրեմն ան 1965-ին համրիչ-ուլունքաշարը կը նուիրէ Հայաստանի պատմութեան թանգարանին: Համրիչը կը ցուցադրուի թանգարանի ցուցափեղկերէն մէկուն մէջ: Համրիչը ոչ մէկ մակագրութիւն չէ ունեցած եւ ոչ մէկ արձանագրութիւն Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակ ըլլալուն, միայն գրուած է՝ «19-20րդ դարերու զարդարուեստ»:
Մինչեւ 1984 ոչ մէկը չէ պատկերացուցած, որ այս համրիչը հայ աքսորեալի մը սովորական յիշատակ չէ, այլ՝ հայ ժողովրդի պատմութեան խորհրդաւոր փաստաթուղթ վաւերագիր մը: Նոյն իսկ թանգարանի պաշտօնէութենէն ոչ ոք կը հետաքրքրուի այս պատմական համրիչով եւ ան կը մնայ անշուք ցուցաբեղ-կին մէջ: 1984-ին թանգարանի աւագ գիտաշխատող, պատմաբան-հնագէտ Կարինէ Աւագեան, որ 27 տարիներէ իվեր գործած է հոն, կը սկսի պատրաստել Սեւակի 60-ամեակի նուիրուած պատի թերթիկ մը: Պատրաստութեան ընթացքին իր ուշադրութիւնը կը գրաւէ ցուցաբեղկի 99 հատիկներով համրիչը:
Մանրակրկիտ քննութենէ ետք ան կ’անդրադառնայ անոր պատմական կարեւորութեան: Կարինէ կը նկարէ համրիչը եւ կը տեղաւորէ նկարը պատի թերթին մէջ ու կը գրէ՝ «Վերագտնուած Մասունք»:
Կարինէ մեծ հետաքրքրութեամբ բծախխնդրութեամբ կ’ուսումնասիրէ համ-րիչին պատմականը: Իյայտ կու գան հետեւեալ մանրամասնութիւնները՝ համ-րիչը կազմուած է 99 հատիկներէ: 97 հատիկներէն իւրաքանչիւրին վրայ Վարդերես Աթանասեան փորագրած է Չանղըրը բանտ աքսորուած հայու մը անունը: 55րդ հատիկին վրայ փորագրած է երկու անուններ իսկ 86րդ հատիկին վրայ 4 անուններ: 71րդ հատիկին վրայ փորագրած է իր անունը եւ հատիկները իրարու կապող աւելի մեծ հատիկին վրայ «Չանղըրը, 1915, Ապրիլ 11, Յիշատակ»: Վարդերես բանտին մէջ գտնուող աքսորեալներէն միայն 103-ին անունները փորագրած է համրիչի հատիկներուն վրայ:

Վարդերես Աթանասեանի համրիչը, 99 հատիկներուն վրայ
փորագրուած է Չանղըրըի Հայ բանտարկեալներուն անունները
Ահաւասիկ համրիչին հատիկներուն վրայ փորագրուած հայ բանտարկեալ-ներուն անուանացանկը համրիչի հատիկի թիւի կարգով՝
1.Կոմիտաս վ., 2. Յովհան Վ, 3. Քաջունի քհնյ., 4. ճէվահիրճի, 5. Ռ. Սեւակ,
- Միսքճեան, 7. Թօփճեան, 8. Վարդան քհնյ., 9. Գ. Տէլալ, 10. Գազազեան,
- Թորգոմեան – բժիշկ, 12. Պօղոսեան, 13. Տինանեան, 14. Միրզա,
- Ալթունեան – ատամնա¬ բույժ, 16. Կխլիառան, 17. Զարեհ, 18. Եզնիկ,
- Ասատռւր Վ. – դեղագործ, 20. Մանիկեան, 21. Զարիֆեան, 22. Միսքճեան,
- Հաճեան, 24. Ղազարոս, 25. Թէրզեան, 26. Նշան, 27. Նար կիլէճեան,
- Արսենեան, 29. Դանիէլեան Պ. – փազտաբան, 30. Չերագ, 31. Մովսէս,
- Տ. Քէլէկ ֊խմբագիր, 33. Բ. Քկեան, 34. Թօփճեան, 35. Անտոնեան,
- Թօլայեան, 37. Շահնուր, 38. Մ. Մրենց – ուսուցիչ, 39. Խօճասարեան,
- Վարուժան, 41. Շամտանճեան, 42. Չավուշեան, 43. Թապագեան, 44. Տխբուխ
- Աղապապեան, 46. Բարսեյեան, 47. Տօրեան, 48. Եսայեան-տաղարտը,
- Գոչո Սրբին, 50. Երջանիկ, 51. Զենոբ, 52. հոսչիկ, 53. Հրանդ 54. Երեում,
- Լևոն-2, 56. Ազբիկ, 57. Գանթարեան, 58. Կոզմոս, 59. ՊԷյլերեան,
- Թաշճե- ան, 61. Հանեսեան, 62. Արամ, 63. ЦЪфр, 64. Տէօվլեթեան,
- Քէհեաեան – արհեստաւոր, 66. Մայյսպաճեան, 67. Պասմաճեան,
- Սե/քոնեան, 69. Զպճը – ճարտարապետ, 70. Արսչանեան, 71. Վարդերես-
մուխբար, 72. Ֆէրուխան, 73. Սարաֆեան, 74. Աւթունեան, 75. ճամպազ,
- Հրաչ, 77. Մոմճեան, 78. Գալէնտէր, 79. Վաղինակ, 80. Գալֆայեան-
պաշտօնեայ, 81. Պէյլերեան, 82. Պարոյր, 83. Նոյիկ-յանձնակատար,
- Թաթարեան, 85. Քէօլէեան, 86. Օհնիկեանք-4, 87. Թէրլէմէզ-սեղանաւոր,
- Տէբ֊Գէորզեան, 89. Պասմաճեան, 90. Դայըզ՜ճեան, 91. Ինճիճեան,
- Գարակէօզեան, 93. Մանեասեան, 94. Ղոնչէկիւլ 95. Փարիսեան,
- 3. Գորեան – վաճառական, 97. Քերոբեան – պատուելի, 98. Թումաճան,
- Պալազեան- Ծայր. Վարդապետ:
1992-ին Կարինէ կը հանդիպի Ծ.Վրդ. Գրիգորիս Պալաքեանի «Հայ գողգո-թան» գիրքին. Ան կը վերյիշէ որ վարդապետին անունը փորագրուած էր համ-րիչին 99րդ հատիկին վրայ: Մեծ հետաքրքրութեամբ կը կարդայ վարդապետին գիրքը եւ կը տեսնէ որ վարդապետ Պալաքեան յիշած է միայն 69 աքսորեալներու անուանցանկը: Ուստի Կարինէին համար «Հայ գողգոթան» կը դառնայ խթան աւելի ուսումնասիրել համրիչին 99 հատիկներուն վրայ փորագրուած անունները: Երկարաշունչ ուսումնսիրութիւններէ ետք ան հետեւողական աշխատանքով եւ պրպտումներով կարողացած է գտնել համրիչի հատիկներուն վրայ փորագրուած անուններու ժառանգորդներէն շատերը, կապ հաստատած է անոնց հետ եւ հաւաքած է անոնցմէ մանրամասն տեղեկութիւններ: Այս բոլորէն ետք Կարինէ Աւագեան 2002-ին հրատարակած է «Եղեռնահուշ մասունք կամ խոստովանողք եւ վկայք խաչի» գիրքը, որ համրիչի վերծանիչ պատմութիւնն է: Գրքի հրապարակումէն ետք Կարինէին փոխանցուած են նորանոր տեղեկութիւններ համրիչի հատիկներուն վրայ արձանագրուած անուններու կարգ մը ժառանգորդներէն:
Կարինէ Աւագեան իր գիրքին մէջ յիշատակած է համրիչի հատիկներուն վրայ փորագրուած անուններու կենսագրականները, անոնց աքսորի ճանապարհը, նկարագրած է նահատակներու եւ վերապրողներու կեանքը ու յիշատակած է որոշ տեղեկութիւններ իւրաքանչիւրի մասին: Ան յիշած է համրիչի անուններէն 35 նահատակներու անունները եւ վերապրած 61 անձերուն անունները. իսկ մնացեալ 7 անուններու մասին տեղեկութիւն չէ կրցած հաւաքել: Ան թուղթին յանձնած է նաեւ բոլոր այն տեղեկութիւնները, որոնք ստացած է վերոյիշեալ անուններու ժառանգորդներէն, օրինակի համար՝ բժիշկ Ճեվահիրճին ազատած է աքսորէն, որովհետեւ ան եղած է Սուլթանի հպատակ կիներուն կնաբուժը (gynecologist):
Շնորհիւ Կարինէ Աւագեանի պրպտումներուն եւ բացայայտումներուն այս համրիչը կը դադրի լքուած ըլլալէ ցուցափեղկին մէջ եւ կը դառնայ Հայոց Ցեղասպանութեան անժխտելի վաւերագիր մը: Կը մէջբերեմ Կարինէ Աւագեանի խօսքը՝ «Համրիչը եղած է մի պատմութիւն, Հայոց Ցեղասպանութեան փորագիր վկան, սերունդներ կապող համրիչ»:
Օգտագործուած աղբիւրներ
- Աւագեան, Կարինէ, «Եղեռնայուշ մասունք կամ խոստովանողք եւ վկայք խաչի», Երեւան, 2000.
- Աւագեան, Կարինէ, «Չանղըրըի 1915 թ Ապրիլ 11, յիշատակ», Հանդէս ամ-սօրեայ, 2000.
- Աւագեան, Կարինէ, «Եղեռնապուրծ մասունք, վաւերագիր վկայութեան», Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան եւ պատմագրական հարցեր, Երեւան, 2002.
- Բաբաջանեան, Աննա, «Մի ցուցանմուշի պատմութիւն. Հայոց ցեղասպա-նութեան փորագիր վկան, սերունդներ կապող համրիչը», Երեւան, Նոյեմբեր 15, 2014.
- Իշխանեան, Վահան, «Փորագրություններ քարերի վրա. նոր գիրքը կապում է թզբեհի աքսորեալներին իրենց պատմութիւններին» Երեւան, Փետրուար 28, 2003.
- Մարտիրոսեան, Նայիրի ,«Թանգարանային համրիչի պեղումները շարունակւում են», Երեւան, Ապրիլ 27, 2007