ԻՆՉՈ՞Ւ ԳՐԵՑԻ ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՀՈԳԵՑՆՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

  ՄԵԼԻՆԷ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

Այս յօդ­ուա­ծը ար­դիւնքն է այն հար­ցու­մին, որ տրուե­ցաւ ին­ծի, թէ` ի՞ն­չը մղեց զիս Կո­մի­տա­սի մա­սին գիրք գրե­լու: Պա­տաս­խանս կը բաժ­նեմ “Հայ­րե­նիք“ի ըն­թեր­ցող­նե­րուն հետ:

1994-ին յօդ­ուած մը լոյս տե­սաւ “Ար­մինի­ըն Ռի­փոր­թըր“ին մէջ, հե­տեւ­եալ  վեր­նագ­րով` “Կո­մի­տա­սի հիւան­դու­թեան պատ­մու­թիւնը ի յայտ կու գայ հո­գե­բոյ­ժի ու­սում­նա­սի­րու­թեան մէջ“ (Նո­յեմ­բեր 19, էջ 20)1.  Այս նիւ­թը հե­տաքրք­րու­թիւնս շար­ժեց եւ ինչ­պէս սո­վո­րու­թիւն ու­նէի, յօդ­ուա­ծը կտրե­ցի ու պա­հե­ցի ապա­գա­յի աշ­խա­տանք­նե­րու ծրա­րին մէջ: Մինչ այդ, Կո­մի­տա­սը գի­տէի, որ­պէս հայ հսկայ երաժշ­տա­գէտ, որու եղա­նակ­նե­րը սի­րեր ու եր­գեր էի երգ­չա­խում­բե­րու մէջ եւ որ­պէս ամուս­նուս մեծ­մօր` Մա­րի­կի զար­մի­կը, որ իր մօր վա­ղա­ժամ մա­հէն վերջ, 1870-ի այս վեր­ջի­նին` Մա­րի­կի մօր ճանչ­ցեր էր որ­պէս ստնտու մայր:  Այս յօդ­ուա­ծը յատ­կա­պէս ինձ հե­տաքրք­րեց որ­պէս հո­գե­բան: 

Տա­րի­ներ վերջ, 2001-ին, նոյն նիւ­թին շուրջ կար­դա­ցի Դոկտ. Ռի­թա Գու­յումճ­եա­նի գիր­քը.- “Ար­քէ­ո­լո­ճի Օֆ Մատ­նէս“, ուր հե­ղի­նա­կը Կո­մի­տա­սի ման­կու­թիւնը կը նկա­րագ­րէ, որ­պէս թա­փա­ռա­կան երե­խայ մը:  Ամուս­նուս զար­մի­կը, Սե­պուհ Թաշճ­եա­նը կը պնդէր թէ իր մայ­րը (Մա­րի­կի աղ­ջի­կը) ըսած է թէ Կո­մի­տաս ան­տուն-ան­դէր չէր, այլ` շատ սի­րող գեր­դաս­տան ու­նէր (Tashjian, Ս. [1995/2005]. Komitas.  Aleppo: Arevik Press):  Մտա­ծե­ցի, որ պատ­ճառ մը պէտք է եղած ըլ­լար, որ երե­խան թա­փա­ռեր, ան­կախ այն բա­նէն, որ իրեն սի­րող ըն­տա­նիք ու­նէր: Գու­յումճ­եա­նիև Թաշճ­եա­նի գրած­նե­րուն հա­կա­սու­թիւնը աւե­լի ինձ հե­տաքրք­րեց: Նոյն տար­ուայ աշ­նան, մաս­նա­գի­տա­կան դա­սա­խօ­սու­թեան մը ներ­կայ եղայ, ուր հո­գե­բոյժ` Դոկտ. Ռի­չըրտ Քո­կըն նուա­գեց եր­գա­հան Շու­մա­նի երաժշ­տու­թե­նէն ու նկա­րագ­րեց անոր հո­գե­վի­ճա­կը, որ­պէս ստեղ­ծա­գործ երաժշ­տա­գէ­տի:

Քո­կը­նի դա­սա­խօ­սու­թե­նէն վերջ որո­շե­ցի հե­տա­զօ­տել Կո­մի­տա­սի կեան­քը ու ինձ հա­մար ճշդել թէ ան խեն­թե­ցե՞ր էր, ինչ­պէս հա­սա­րա­կաց կար­ծիք կար, թէ` ոչ: Եւ քա­նի որ աղ­բիւր­նե­րը Հա­յաս­տա­նի, Եւ­րո­պա­յի ու Ամե­րի­կա­յի մէջ կը գտնուէ­ին, հե­տա­զօ­տու­թիւնս տքնա­ջան էր: Առա­ւել` 1915-ի դէպ­քե­րը, Մեծ Եղեռ­նը, որ աւե­լի վեր­ջը կոչ­ուե­ցաւ Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն, կար­դա­լը այն­քա՜ն սպա­ռիչ եւ յու­զիչ էր ինձ հա­մար, ըլ­լա­լով Ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ Իզ­մի­րի աղէ­տի վե­րապ­րող­նե­րու զա­ւակ—, որ պէտք էր տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին` դա­դար­ներ առ­նէի:

Գիր­քը նախ գրե­ցի Արեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով, տպուե­ցաւ 2011-ի Դեկ­տեմ­բե­րին, Կի­լիկիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան Ռի­չըրտ եւ Թի­նա Գա­րօ­լան հիմ­նադ­րա­մի (Հա­տոր թիւ 11) կող­մէ, Գ. Ծ. Վ. Չիֆճ­եա­նի խմբագ­րու­թեամբ:

Մինչ իմ հե­տա­զօ­տու­թիւնս կը շա­րու­նակ­ուէր, գիր­քը թարգ­ման­ուե­ցաւ արեւե­լա­հա­յե­րէ­նի եւ անգ­լե­րէ­նի:  Եր­կու հա­տոր­նե­րը պատ­րաստ են տպագ­րու­թեան եւ կը սպա­սեն ֆոն­տի:

Այն ինչ, որ երե­ւան ելաւ հե­տա­զօ­տու­թեան ըն­թաց­քին, այն­քան հե­տաքրք­րա­կան է ինչ­քան գիր­քը, որով­հե­րեւ այն ցոյց կու տայ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան նկատ­մամբ հա­սա­րա­կա­կան հո­գե­բա­նու­թիւն մը հա­յե­րու մօտ, որը չէ ու­սում­նա­սիր­ուած:

Հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­մար, Կո­մի­տաս հան­ճա­րը ոչ միայն պաշ­տա­մուն­քի առար­կայ մըն է, այլ նա­եւ` Ցե­ղաս­պա­նու­թեան խորհր­դա­նի­շը: Հասկ­ցայ, որ Կո­մի­տա­սի  խորհր­դա­նիշ ըլ­լա­լու տի­պա­րը զար­գա­ցեր է Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի մէջ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գրա­կա­նու­թեան մի­ջո­ցով եւ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին, տա­րած­ուեր է որ­պէս իրա­կա­նու­թիւն` թէ Եղեռ­նի ահ­ռե­լի տե­սա­րան­նե­րը տես­նե­լով, ան խեն­թե­ցաւ:

Սփիւռ­քի մէջ եւս խորհր­դա­նի­շը ձեւ է առեր այլ պատ­ճա­ռով` Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ազա­տած Հա­յեր ընդ­հան­րա­պէս չեն կա­րո­ղա­ցեր իրենց ապ­րում­նե­րը ար­տա­յայ­տել Մեծ Եղեռ­նի վե­րա­բեր­եալ:  Սփիւռ­քի հա­յը չ՛ու­նէր բա­ռամ­թերք մը, որով նկա­րագ­րեր իր զգա­ցում­նե­րը այն բո­լոր կո­րուստ­նե­րուն վե­րա­բեր­եալ որոնց ցա­ւը կը զգար (օրի­նակ` սի­րե­լի­նե­րու վայ­րա­գա­բար սպան­նու­թիւնը, բա­ժա­նում­նե­րը, բռնի տե­ղա­հա­նու­մը, խա­բէ­ու­թիւն­նե­րը, շա­հա­տա­կու­թիւն­նե­րը, ու­նեց­ուած­քի բռնագ­րա­ւու­մը, տե­ղա­հա­նու­մի ըն­թաց­քին ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րուն սպառ­նա­ցող վտանգնե­րը, հա­րա­զատ­նե­րու մահ­ուան վկա­յա­տե­սու­թիւնը, գո­յա­տե­ւե­լու դժուա­րու­թիւն­նե­րը, եւ դա­րե­րէ ի վեր ժա­ռան­գած աւան­դու­թիւն­նե­րու, ազ­գա­յին մշա­կոյ­թի, ազ­գա­յին հաս­տա­տու­թիւն­նե­րու կո­րուստ­նե­րը—եկե­ղե­ցի, դպրոց, առաջ­նոր­դա­րան, եւլն., եւլն.): Ոմանց հա­մար կա­րե­լի էր բար­կու­թիւն ար­տա­յայ­տել, ոմանց հա­մար, ոչ. անոնք կուլ տուին իրենց պա­տիւն ու ցա­ւը եւ խու­սա­փե­ցան զա­նոնք նոր սե­րուն­դին հա­ղոր­դե­լէ:

Յի­րա­ւի, իմ բո­լոր ըն­թեր­ցա­նու­թիւն­նե­րուս ըն­թաց­քին—երբ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հո­գեցն­ցումն ու ազ­գա­յին ինք­նու­թիւնը  (2005) կը գրէի—, մէկ աղ­բիւր միայն գտայ, ուր Հա­յու կեն­ցա­ղը այն­քան ցայ­տուն կը նկա­րագր­ուէր:  Այդ` Ամե­րի­կա­հայ գրող, Ար­լին Օս­կի Աւագ­եա­նի “Առիւծ Կնկան Ժա­ռան­գը“ (1992) գիրքն էր (վեր­նա­գի­րը կը վե­րա­բե­րի հե­ղի­նա­կի մեծ մօր Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ըն­թաց­քին ցոյց տուած հո­գե­կան ու­ժին):  Աւագ­եան կը գրէ թէ որ­պէս երե­խայ, չի յի­շեր դէպք մը երբ ըն­տա­նի­քի ան­դամ­ներ իրենց ձայ­նե­րը բարձ­րաց­նէ­ին և կամ սի­րոյ զգա­ցում ար­տա­յայ­տէ­ին ինչ­պէս ամե­րի­կա­ցի դրա­ցի­նե­րը: Իր ըն­տա­նի­քի մէջ, սէ­րը կ՛ար­տա­յայտ­ուէր կե­րա­կուր հրամց­նե­լու ծէ­սին մի­ջո­ցով:  Աւե­լի վեր­ջը, գրու­թեան մը մէջ, հե­ղի­նա­կը կը գրէ թէ իր տան մէջ ինչ որ չէր խօս­ուեր աւե­լի կա­րե­ւոր էր քան այն ինչ կը խօս­ուէր: (Avakian, 2006, էջ 45-56):

  Հե­տաքրք­րա­կան է, որ այս երե­ւոյ­թը ար­դէն ու­սում­նա­սիր­ուած է հո­գե­բան` Յա­էլ Տանի­էլիի կող­մէ, որը զայն ան­ուա­նած է, “Լռու­թեան Դա­ւը“, եւ ցոյց տուած որ ո՛չ միայն վե­րապ­րող զո­հը դէպ­քե­րու մա­սին չի խօ­սիր, այլ` նա­եւ հո­գա­տար­նե­րը:  Այս միտ­քը գրա­ւեց իմ ու­շադ­րու­թիւնը:  Իմ իսկ ըն­տա­նի­քին մէջ, լսեր էի մեծ­մօրս սե­ֆեր պեր­լի­քի վե­րա­բեր­եալ խօս­քե­րը միայն ու միայն ուղղ­ուած իր բա­րե­կա­մու­հի­նե­րուն եւ ո՛չ մէկ ան­գամ ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րուն, երե­խա­նե­րուն: Չէի կրնար իմա­նալ, որ սե­ւազ­գեստ բա­րե­կա­մու­հի­նե­րը, որ կա­նո­նա­ւո­րա­պէս եկե­ղե­ցի կ՛եր­թա­յին մեծ­մօրս հետ, ամու­սին ու զա­ւակ, հա­րա­զատ­ներ էին կորսն­ցու­ցած 1915-ին …  Տան մէջ բնաւ չէի լսեր Ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րա­բեր­եալ ակ­նարկ­ներ: Եւ երբ կը հարց­նէի միւս  մեծ­մօյրս որ պատ­մեր իր անց­եա­լէն, ան միշտ կ՛ըսէր.- “Անց­եա­լի մա­սին չի խօ­սինք, ապա­գա­յին նա­յինք.: Բնաւ չէի կրնար երե­ւա­կա­յել, որ կո­րուստ­նե­րու մա­սին խօ­սի­լը այն­քա՜ն դժուար պի­տի ըլ­լար եր­կու­քին հա­մար ալ:  Մեծ մայ­րե­րուս հասկ­ցայ, երբ տա­րի­ներ վերջ Ամե­րի­կացիի մը հար­ցին, թէ` որ­քա՞ն կա­րե­ւոր էր ինձ հա­մար Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն բա­ռը— պա­տաս­խա­նե­ցի, “Բա­ռը ինք­նին չէ—որը իրա­ւա­բա­նա­կան բառ է, կա­րե­ւոր` Ցե­ղաս­պա­նա­կան արարք­նե­րը դա­տե­լու եւ հա­տուց­ման հա­մար—, որ­քան այն իմաս­տը որ այն կ՛ամ­փո­փէ իր մէջ. այ­լա­պէս կա՞ն բա­ռեր, որոնք կը նկա­րագ­րեն այն բար­բա­րո­սու­թիւն­նե­րը որ տե­ղի ու­նե­ցան,  այն ինչ, որ հայրս կը պատ­մէ“ (Ժամ­կոչ­եան, Յ. [2004].  “Յի­շա­տակ Մնա­ցո­ղաց“, Երե­ւան` Դալլ): Ես նոյն­պէս  բա­ռա­պա­շա­րը չու­նէի ար­տա­յայ­տե­լու այն խան­գա­րող յի­շա­տակ­նե­րը, որոնք հօր­մէս, մեծ­մայ­րե­րէս ժա­ռան­գեր էի:  Որ­քան ծի­ծա­ղե­լի էի, հի­մա կը մտա­ծեմ—, որ Կիւ­րիւ­նի մէջ փնտռե­ցի մեծ­մօրս դրա­ցի, Էք­քէշ էֆէնտիի սե­րուն­դը, որով­հե­տեւ մեծ­մայրս տե­ղա­հա­նու­թե­նէ առաջ, իր ըն­տա­նի­քի սի­րե­լի ան­դամ` կո­վը չէր կրցեր ծա­խել այլ` յանձ­ներ էր այդ դրացի­ին:  Որ­քա՜ն անի­մաստ էր ինձ հա­մար այդ մար­դու ժա­ռանգ­նե­րը գտնե­լը… Սա­կայն, այս­պի­սի զգա­ցում­նե­րու զո­հեր ենք մենք հա­յերս երբ կը վե­րա­դառ­նանք պա­պե­նա­կան տներ, մինչ թուր­քը կը կար­ծէ, որ հա­յը կը վե­րա­դառ­նայ պա­հած ոսկի­ին տի­րա­նա­լու հա­մար…:

Ու­րիշ յօդ­ուա­ծով մը պի­տի գրեմ “Լռու­թեան Դաւ“ի երե­ւոյ­թին մա­սին:  Առ այժմ կեդ­րո­նա­նանք Կո­մի­տա­սի վրայ:

  Ու­րեմն, նկա­տե­ցի, որ Սփիւռ­քի մէջ, հա­սա­րա­կա­կան կար­ծիք մը ձե­ւա­ւոր­ուած էր, որ նոյն­պէս կ՛օգ­տա­գոր­ծէր Կո­մի­տա­սի տի­պա­րը, որ­պէս Ցե­ղաս­պա­նու­թեան խորհր­դա­նիշ:  Գրքի ու­սում­նա­սի­րու­թեան ըն­թաց­քին, երբ առաջ­նա­յին աղ­բիւր­ներ կը փոր­ձէի գտնել, ան­դա­դար կը մտա­ծէի` ար­դեօ՞ք Մեծ Եղեռ­նէ վերջ Կո­մի­տաս իս­կա­պէս գի­տակ­ցու­թիւնը կորսն­ցուց, խեն­թե­ցաւ, թէ` տար­բեր բա­ցատ­րու­թիւն մը կա­րե­լի է տալ դէպ­քե­րուն, մօտ հա­րիւր տա­րի վերջ:  Գրքիս մէջ, կը նկա­րագ­րեմ դէպ­քե­րը եւ եզ­րա­կա­ցու­թիւնը կը ձգեմ ըն­թեր­ցո­ղին:  Կը յու­սամ երկ­րորդ հա­տո­րին մէջ, աւե­լի ման­րա­մասն քննել ստեղ­ծա­գործ հռե­տո­րին հո­գե­բա­նու­թիւնը:  Հո՛ ս, ըն­թեր­ցո­ղին հա­մար կ՛ամ­փո­փեմ Կո­մի­տա­սի պատ­մու­թիւնը:

Կո­մի­տաս (1869-1935) մկրտուած է, Սո­ղո­մոն Սո­ղո­մոն­եան, ծնած` թրքա­խօս2 (Քիւ­թահ­իա Թուրք­իա) քա­ղա­քին մէջ:   Երի­տա­սարդ մայրն ու հայ­րը ձայ­նեղ եղած են ու եր­գեր յօ­րի­նած:  Սո­ղո­մոն վեց ամ­սա­կան չե­ղած կորսն­ցուց մայ­րը և հօ­րեղ­բօր կի­նը դար­ձաւ իր ստնտու մայ­րը մինչ` մեծ­մայրն ու հօ­րա­քոյ­րը զբա­ղե­ցան իր կրթու­թեամբ ու խնամ­քով: 1873-5-ին հա­մա­տա­րած սո­վը մեծ աւեր­ներ գոր­ծեց Թուրք­իոյ մէջ:  Սո­ղո­մո­նի կօշ­կա­կար հայ­րը հա­զիւ կրնար ըն­տա­նի­քը պա­հել իր սգա­ւոր վի­ճա­կին մէջ:  Երբ Սո­ղո­մոն աւար­տեց

նա­խակր­թա­րա­նի չորս տա­րի­նե­րը, հայ­րը զին­քը ղրկեց Պուր­սա ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար. սա­կայն, տա­րին չի բո­լո­րած, ան պէտք է վե­րա­դառ­նար Քիւ­թահ­իա երբ հայ­րը մա­հա­ցաւ: Տա­սը-տաս­նը­մէկ տա­րե­կան էր, տխուր-տրտում, սգա­ւոր որբ. զգաց ան­տուն-ան­տէր, հա­կա­ռակ որ հօ­րեղ­բօր ըն­տա­նի­քը կը գուր­գու­րար իր վրայ: Ան փո­ղո­ցին մէջ կը խա­ղար ըն­կեր­նե­րու հետ, եր­բեմնկը տար­ուէր խա­ղով, եւ կը մոռ­նար տուն եր­թալ: 1881-ին, Թա­ղա­կան խոր­հուր­դը զինք ընտ­րեց որ­բե­րու մէ­ջէն Էջմ­ի­ա­ծին ու­սա­նե­լու հա­մար:  Գնաց:  Երբ Գէ­որգ Դ կա­թո­ղի­կոս հարց տուաւ թէ ին­չո՞ւ եկեր էր եթէ հա­յե­րէն չէր գի­տեր, Սո­ղո­մոն հա­մար­ձա­կօ­րէն պա­տաս­խա­նեց` “Հա­յե­րէն խօ­սիլ չեմ գի­տեր բայց եր­գել գի­տեմ“, ու եր­գեց Լոյս Զուար­թը, տպա­ւո­րե­լով Կա­թո­ղի­կո­սին, որը շու­տով զինք ըն­դու­նեց Գ. Ճե­մա­րա­նի մէջ:  Սո­ղո­մոն Քիւ­թահ­իոյ մէջ հօրն ու հօ­րեղ­բօ­րը հետ ծա­ռա­յած էր Ս. Թէ­ո­թո­րոս եկե­ղեց­ւոյ խո­րա­նին եւ եկե­ղե­ցա­կան շա­րա­կան­նե­րը լաւ գի­տէր ու կ՛եր­գէր իր զգա­յա­ցունց ձայ­նով:  Շու­տով Հա­յե­րէն սոր­ուե­ցաւ: Տօ­նա­կան օր մը, երբ ըն­կե­րո­ջը հետ մօ­տա­կայ գիւ­ղը գա­ցեր էր, լսեց կի­նե­րու եր­գած ժո­ղովր­դա­կան եր­գե­րը եւ նօ­թագ­րեց մեծ խան­դա­վա­ռու­թեամբ:  Տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին, ան հա­ւա­քեց ու մշա­կեց ժո­ղովր­դա­կան եր­գեր:  Նա­մա­կի մը մէջ կը գրէ թէ երեք-չորս հա­զար եր­գեր հա­ւա­քած է (որոնց մէկ եր­րոր­դը միայն յայտ­նի է մե­զի): Որ­պէս լուրջ ու­սա­նող, ու­սում­նա­սի­րեց հին Հայ­կա­կան մա­գա­ղաթ­ներ եւ փոր­ձեց խա­զե­րու (հին Հայ­կա­կան նօ­թագ­րու­թիւն)  բա­նա­լին բա­ցա­յայ­տել:  Իր գի­տա­կան մօ­տե­ցու­մը սքան­չե­լի էր: Ճե­մա­րա­նը աւար­տե­լով, որ­պէս վար­դա­պետ ու­սու­մը շա­րու­նա­կեց նախ Թիֆ­լի­սի, ապա Գեր­մանիոյ մէջ շնոր­հիւ Խրիմ­եան Հայ­րի­կի մի­ջամ­տու­թեան:

Պեր­լի­նի մէջ աւար­տեց երաժշ­տու­թեան փի­լի­սո­փա­յու­թեան պատ­մու­թիւնը, երաժշ­տու­թեան եւ դաշ­նա­կի դա­սըն­թացք­նե­րը: Ան իր աշ­խա­տա­սի­րու­թեամբ, յա­րա­տե­ւու­թեամբ, եւ ան­հա­մե­մատ իւ­րա­յա­տուկ ու գե­ղե­ցիկ ձայ­նով տպա­ւո­րեց իր ու­սու­ցիչ­ներն ու հան­դի­սա­տես­նե­րը: Առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով, Եւ­րո­պա­ցի երաժշ­տա­գէտ­ներ կ՛իմա­նա­յին Հայ­կա­կան ժո­ղովր­դա­կան երաժշ­տու­թեան մա­սին ու կը զմայ­լէ­ին:  Իր ժրա­ջան աշ­խա­տան­քին մաս կազ­մեց Մի­ջազ­գա­յին երաժշ­տու­թեան Ըն­կե­րակ­ցու­թեան Պեր­լի­նի մաս­նա­ճիւ­ղի հիմ­նա­դիր ան­դամ ըլ­լա­լը:  Էջմ­ի­ա­ծին վե­րա­դար­ձին, փոր­ձեց արդ­ի­ա­կա­նաց­նել երաժշ­տու­թեան ու­սու­ցու­մը նոր գոր­ծիք­նե­րով ու քա­ռա­ձայն երգ­չա­խում­բով, ներ­կա­յաց­նե­լով կրօ­նա­կան եւ ժո­ղովր­դա­կան աշ­խար­հիկ երաժշ­տու­թիւն:  Իր երաժշ­տա­կան ելոյթ­նե­րը խո­չըն­դոտ­ուե­ցան պահ­պա­նո­ղա­կան խա­ւի մը կող­մէ, որու դէմ տո­կա­լը շատ ուժ խլեց իր­մէ:  Եւ1907-ի Խրիմ­եան Հայ­րի­կի վախ­ճա­նու­մէն վերջ, իր վի­ճա­կը աւե­լի դժուա­րա­ցաւ:  Գրեց թէ չէր կրնար շնչել Էջմ­ի­ած­նի մէջ, կը խեղդ­ուէր…: Կա­թո­ղի­կո­սին դի­մեց Սե­ւա­նի ճգնա­րա­նը առանձ­նա­նա­լու եւ իր երաժշ­տա­կան աշ­խա­տան­քով զբաղ­ուե­լու հա­մար: Վեր­ջի­նը մեր­ժեց խնդրան­քը եւ ան 1910-ին հե­ռա­ցաւ Էջմ­ի­ա­ծի­նէն, ուղղ­ուե­ցաւ դէ­պի հա­յա­հոծ Պո­լի­սը, ուր տուն վար­ձեց հան­րա­ծա­նօթ նկա­րիչ` Փա­նոս Թեր­լէ­մէզ­եա­նի հետ: Պոլ­սոյ եւ մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի մէջ հա­մերգ­ներ տուաւ, դպրոց­նե­րու մէջ‘ եր­գի դաս եւ երաժշ­տու­թեան դա­սըն­թացք­ներ` յա­տուկ աշա­կերտ­նե­րու հա­մար (Բ. Կա­նաչ­եան, Վ. Սար­գիս­եան, Մ. Թու­մա­ճան, Վ. Սրուանձտ­եանց, Հ. Սէ­մերճ­եան, Ա. Ապաճ­եան):

1915-ի Ապ­րի­լին, թուրք բարձ­րաս­տի­ճան­նե­րու հան­րա­յին գո­վես­տէն, որ Անա­տոլ­իա­յի զա­ւա­կը երաժշ­տա­կան մե՜ծ գործ տե­սեր է, յա­ջո­ղու­թեան հա­սեր, երբ թուրք կրօ­նա­կան­ներ պա­րապ մնա­ցեր են—մի քա­նի շա­բաթ վերջ, թուրք ոս­տի­կան­ներ բան­տար­կե­ցին Կո­մի­տա­սին աւե­լի քան 200 հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու, գա­ղու­թի ղէ­կա­վար­նե­րուն հետ եւ աք­սոր­ուե­ցան դէ­պի Չան­ղը­րը, առանց զգու­շա­ցու­մի, առանց դա­տի, առանց զրպար­տու­թեան:  Ան­գա­րա­յի ճա­նա­պար­հին, եր­կա­թու­ղագ­ծի Սէն­ճան Քէ­օյ ըս­ուած կա­յա­րա­նին մէջ, աք­սո­րա­կան­նե­րը բաժն­ուե­ցան եր­կու­քի, առանց բա­ցատ­րու­թեան:  Իր մօ­տիկ ըն­կե­րը, Սի­ա­ման­թոն, որուն ան խօսք տուած էր պաշտ­պա­նել, ղրկուե­ցաւ Այա­շի բան­տը:  Բա­ժա­նու­մէն ետք, բան­տարկ­եալ­ներ մղձա­վան­ջի նշան­ներ նկա­տե­ցին Կո­մի­տա­սի մօտ, որը չէր հա­մա­պա­տաս­խա­նէր իր մինչ այդ, զուարթ ու ինք­նավ­ստահ բնա­ւո­րու­թեան: Ապ­րե­ցաւ նուաս­տա­ցու­մի ժա­մեր երբ անա­սուն­նե­րու ջուր խմե­լու գե­րա­պա­տուու­թիւն տրուե­ցաւ հայ բան­տարկ­եալ­նե­րէն առաջ:  Իր զգա­յա­ցունց աղօթք­նե­րը բան­տարկ­եալ­նե­րու աչ­քե­րէն ար­ցունք բե­րին: Մի քա­նի շա­բաթ վերջ երբ լուր եկաւ թէ ան պի­տի վե­րա­դառ­նայ Պո­լիս, ու­րախ էր եւ տխուր, որով­հե­տեւ անո­րոշ ճա­կա­տագ­րով ետին կը ձգեր բա­րե­կամ­ներ, ազ­գա­յին­ներ:

Պո­լիս վե­րա­դար­ձին, շրջա­պատ­ուե­ցաւ բան­տարկ­եալ­նե­րու սի­րե­լի­նե­րով, որոնք լու­րի կը սպա­սէ­ին: Ան անձ­կու­թեան լուրջ պա­հեր ապ­րե­ցաւ, չկա­րո­ղա­նա­լով օգ­նել մա­հա­պարտ­նե­րուն ու իրենց ըն­տա­նիք­նե­րուն: Յետ հո­գե­խո­ցա­յին խան­գար­ման (post-traumatic stress disorder), նշան­ներ ցոյց կու տար, որը այն­քան տար­բեր էր իր տի­պա­րէն: Նոյ­նիսկ բժիշկ­ներ ան­կա­րող եղան ճիշտ կողմ­նո­րոշ­ուե­լու Կո­մի­տա­սին օգ­նե­լու հա­մար:  Այդ օրե­րուն, թուր­քի նկատ­մամբ բար­կու­թիւն ցոյց տա­լը եւ թուրք ոս­տի­կան­նե­րէն վախ­նա­լը ապար­դիւն ու ան­տե­ղի կը նկատ­ուէր, երբ Պոլ­սոյ մէջ ոս­տի­կան­ներ ու լրտես­ներ կը հա­լա­ծէ­ին հայ քա­ղա­քա­ցի­նե­րուն:

Այս հիւան­դու­թիւնը խան­գա­րեց իր կեան­քը, չկրցաւ աշ­խա­տիլ, կը տա­ռա­պէր, մտա­հոգ էր: Ըն­կեր­նե­րը` մտա­հոգ­ուած ու սխալ մեկ­նա­բա­նե­լով իր վար­քը, զինք խա­բե­լով տա­րին թրքա­կան զի­նուո­րա­կան հիւան­դա­նոց եւ պար­պե­ցին տու­նը, կա­հոյքն ու ապ­րանք­նե­րը ծա­խե­ցին, երաժշ­տու­թիւնն ու նօ­թեր տա­րին Պատր­ի­ար­քա­րան: Կո­մի­տաս կը զայ­րա­նար թէ ի՞նչ իրա­ւուն­քով իր ու­նեց­ուած­քին ձեռք տրուած էր. “Ո՞ւր է տանս բա­նա­լին, ո՞ւր են նօ­թա­ներս…“, կը պա­հան­ջէր…:

Հո­գե­բու­ժա­րա­նին մէջ կը տես­նէր թէ իր ճա­շը տար­բեր է թուրք հիւանդ­նե­րու ճա­շե­րէն, կը կաս­կա­ծէր, կը մեր­ժէր հայ բժիշկ­նե­րը ըն­դու­նիլ, կը մեր­ժէր այն ան­ձե­րը, որոնք զինք հո­գե­բու­ժա­րան դրեր էին:  Կ՛ըն­դու­նէր աշա­կերտ­ներ, որոշ բա­րե­կամ­ներ:  Կը շա­րու­նա­կէր հո­գե­խո­ցա­յին նշան­ներ ցոյց տալ, որը  քսա­նե­րորդ դա­րու սկիզ­բին, չէր ճանչց­ուած որ­պէս այդ: Ան­յայտ է, թէ այդ հո­գե­բու­ժա­րա­նին մէջ ի՞նչ ախ­տան­շան ու բու­ժում տրուե­ցաւ իրեն եւ եթէ ան ըն­դու­նեց, քա­նի որ այդ հո­գե­բու­ժա­րա­նի ար­խիւ­նե­րը ան­ծա­նօթ մնա­ցին

Երեք տա­րի ետք, երբ փո­փո­խու­թիւն չկար իր վի­ճա­կին մէջ, ըն­կեր­նե­րը զինք Փա­րիզ ղրկե­ցին, կրկին սուտ խօ­սե­լով թէ` Ար­շակ Չօ­պան­եա­նէ լուր առած են, որ Կո­մի­տաս մի­ջազ­գա­յին հա­մա­գու­մա­րին մաս­նակ­ցե­լու հրա­ւիր­ուած է:  Հոն, յանձ­նա­խումբ մը սպաղ­ուե­ցաւ իր­մով, Դոկտ. Քէ­օ­լէ­օլ­եան հե­տե­ւե­ցաւ իրեն ու ան տար­ուե­ցաւ Վիլ Էվ­րարտ հո­գե­բու­ժա­րա­նը եւ ապա` ՎիլԺ­ուիֆ պատս­պա­րա­նը:  Այն հո­գե­բոյ­ժը, որ 13 տա­րի­ներ զբաղ­ուած էր իր խնամ­քո­վը, գրած է`  չէի յի­շեր ախ­տա­ճա­նա­չու­մը …միայն պէտք ու­նի սեն­եա­կի մը եւ քիչ հիւանդ ու­նե­ցող հո­գե­բոյ­ժի մը, որ հե­տը զբաղ­ուի:  Մինչ Կո­մի­տա­սի վի­ճա­կը ան­փո­փոխ էր, առա­ջարկ­ուե­ցաւ զին­քը Վի­են­նա ղրկել բնա­կե­լու “Մխի­թար­եան“ վան­քին մէջ եւ քննուե­լու Դոկտ. Պլէ­օ­լը­րի կող­մէ:  Վեր­ջինս ամէ­նա­յայտ­նի հա­լա­ծախ­տի մաս­նա­գէտն էր.  սա­կայն, հա­ւաք­ուած գու­մա­րը բա­ւա­րար չէր:  Նկա­տի ու­նե­ցան նա­եւ Երու­սա­ղէ­մի վան­քը, սա­կայն պա­տաս­խանը այն էր թէ, վան­քը գաղ­թա­կան­նե­րով լեց­ուած էր եւ կա­րե­լի չէր այն հան­դարտ մթնո­լոր­տը ստեղ­ծել, որուն Կո­մի­տա­սը պէտք ու­նէր:

Կո­մի­տաս տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին մնաց լուռ, մեր­ժեց հին բա­րե­կամ­ներ ըն­դու­նիլ, բայց ըն­դու­նեց նո­րե­րը կարճ ժա­մա­նա­կով: Իր խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը շատ հե­տաքրք­րա­կան են. անոնք պա­տու­հան մըն են դէ­պի գի­տակ­ցու­թիւն մը, որու վի­ճա­կը նման չէ հո­գե­բու­ժա­րա­նի եւև պատս­պա­րա­նի այլ հիւանդ­նե­րուն:

***

  Ու­րեմն, արդ­եօ՞ք այս ըսել է, որ Կո­մի­տաս մեծ Եղեռ­նէն չէր հո­գեցնց­ուած:  Ոչ, ան հո­գեցնց­ուած էր, տա­ռա­պած էր, սգա­ցած էր իր ժո­ղո­վուր­դի, իր սի­րե­լի մշա­կոյ­թի—որը այն­քան զո­հո­ղու­թիւն­նե­րով փրկած էր կո­րուս­տը. Ան կը գի­տակ­ցէր, որ հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը վտանգ­ուած էր, խո­րա­պէս կը հասկ­նար Ցե­ղաս­պա­նու­թեան իմաս­տը, թե­րեւս աւե­լի հիմ­նա­կան քան շատ հա­յեր, որոնք պար­զա­պէս կը տո­կա­յին Պոլ­սոյ մէջ:  Երբ կը սգար, երբ կը բար­կա­նար, երբ կը սար­սա­փէր, երբ ըսաւ, այս ժո­ղո­վուր­դին վրայ պէտք չէ վստա­հիլ, իր վե­րա­բեր­մուն­քը տա­րօ­րի­նակ թուե­ցաւ: Նոյ­նիսկ Փա­րի­զի մէջ, հա­յեր չէ­ին խօ­սեր Մեծ Եղեռ­նի մա­սին, միայն կ՛ակ­նար­կէ­ին հա­սա­րա­կա­կան աղէ­տին մա­սին. Ին­չո՞ւ: Թուր­քի ու թուրք կա­ռա­վա­րու­թեան նկատ­մամբ վախն էր թէ` “Լռու­թեան Դաւ“ի երե­ւոյթն էր:

Որ­պէս հա­յեր, պէտք ու­նինք հասկ­նա­լու այս երե­ւոյ­թը, խօ­սե­լու Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ար­դած մեր զգա­ցում­նե­րուն մա­սին, հասկ­նա­լու, չէ­զօ­քաց­նե­լու զա­նոնք:  հո­գեցն­ցիչ դէպք մը կամ դէպ­քե­րու շա­րան մը, ինչ­պէս էր Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, կը խցա­նեն զգա­ցում­նե­րու ար­տա­յայ­տու­թիւնը:  Երե­խան եւ չա­փա­հա­սը կը դժուա­րա­նան բա­ռեր գտնել ար­տա­յայ­տե­լու իրենց սար­սա­փի, տխրու­թեան, ցա­ւի, բար­կու­թեան զգա­ցում­նե­րը. բա­ռամ­թեր­քը չեն ու­նե­նար եւ չեն գտնար ար­տա­յայտ­ուե­լու:

Կը յու­սամ, որ պար­զա­բա­նե­ցի այն պատ­ճառ­նե­րը, որոնք ինձ մղե­ցին այս հե­տաքրք­րա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւնը կա­տա­րե­լու: Կո­մի­տաս որ­քա~ն բան ու­նի մեզ սոր­վեց­նե­լու:

Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին պի­տի գրեմ նա­եւ “Լռու­թեան Դաւ“ի հո­գե­բա­նա­կան երե­ւոյ­թին մա­սին:

Կո­մի­տաս. Հո­գե­բա­նա­կան Վեր­լու­ծում մը Արեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի օրի­նակ­ներ կա­րե­լի է ստա­նալ Amazon.com-էն կամ գրե­լով` hokepan@yahoo.com-ին:  “Հայ­րե­նիք“ի ըն­թեր­ցող­նե­րը պի­տի տե­ղե­կաց­ուին երբ անգ­լե­րէն եւ արե­ւե­լա­հա­յե­րէն հա­տոր­նե­րը պատ­րաստ ըլ­լան:

*.- Քիւ­թահիոյ հա­յու­թիւնը ԺԷ դա­րի վեր­ջը  գաղ­թեր էր Գողթն գա­ւա­ռի Ցղնայ գիւ­ղէն և ինչ­պէս այլ Թուրքիոյ հա­յա­հոծ գա­ղութ­ներ (օր. Կե­սար­իա) ստի­պո­ղու­թեան տակ դար­ձեր էր թրքա­խօս:  Կո­մի­տաս կը գրէ թէ Սո­ղո­մոն­եան­ներն ու Քիւ­թահ­իոյ հայ հին ըն­տա­նիք­նե­րը սե­ռած են հայ­կա­կան Զոք ցե­ղէն: