Շուշի.- Հայկական Ազատամարտի Մեր Ժամանակաշրջանի Պատմակերտ Յաղթանակը

Ն.

8 Մայիսը պատմութիւն կերտած յիշարժան թուական դարձաւ եւ փառաւոր իր տեղը գրաւեց Հայկական Ազատամարտի հերոսական փառապանծ տարեգրութեան մէջ 1992ին, երբ Արցախ աշխարհի հինաւուրց բերդաքաղաք Շուշին ազատագրուեցաւ հայ ժողովուրդի հերոս զաւակներուն ռազմական բացառիկ սխրանքով։
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը պաշտօնապէս Մայիս 9ին կը մեծարէ «Շուշիի ազատագրման եւ յաղթանակի» պետական տօնը։ Իսկ Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտօնական տօնացոյցով Մայիս 9ն հռչակուած է «Յաղթանակի Օր»։
Թէ՛ իբրեւ ազգային¬ազատագրական պայքարի յանդուգն նախաձեռնութիւն եւ թէ, մանաւա՛նդ, իբրեւ ռազմական փայլուն գործողութիւն, Շուշիի ազատագրման միօրեայ յաղթական գրոհը, 8 Մայիս 1992ին, ազգային¬քաղաքական իր նշանակութեամբ կարեւորագոյն դարձակէտ մը նուաճեց հայ ժողովուրդի բազմադարեան պատմութեան համար։
Շուշիի ազատագրման «Հարսանիք լեռներում» անուանուած յաղթական գործողութիւնը դրաւ սկիզբը Արցախի իրողական ազատագրութեան յաղթարշաւին։
Աւելի՛ն. Շուշիի ազատագրումով հայ ժողովուրդը ոչ միայն յաղթական հիմը դրաւ Արցախի վերատիրացման պայքարին, այլեւ՝ ռազմաքաղաքականօրէն ապահովեց վերանկախացեալ Հայաստանի Հանրապետութեան ազգային անվտանգութիւնը։
Բարձրանիստ բերդաքաղաքի անառիկ իր դիրքով յատկանշուող Շուշին ոչ միայն վերջին տասնամեակներուն, այլեւ հայ ժողովուրդի հազարամեակներու պատմութեան բոլոր թէժ պահերուն, բայց յատկապէս 17րդ դարէն սկսեալ թափ առած հայոց ազգային¬ազատագրական պայքարի բախտորոշ բոլոր վերիվայրումներու ընթացքին, խորհրդանշած է հայկական ինքնութեան, ինքնուրոյնութեան եւ ազատ ու անկախ ապրելու ազգային կամքին բարձունքներէն մէկը՝ անառիկ եւ հերոսական։
Միջին դարերուն Շիկաքար բերդաքաղաքի անունով հռչակուած Շուշին մեր ժամանակները թեւակոխեց իբրեւ հայկական լեռնաշխարհի եզակի արծուեբոյններէն մէկը։ Հակառակ դարերու ընթացքին կատարուած այլացեղ ասպատակութեանց եւ բռնագրաւող ուժերու կողմէ նախաձեռնուած՝ հայկական այս հինաւուրց ոստանը օտարամուտ տարրերով բնակեցնելու եւ հայաթափման ենթարկելու փորձերուն, Շուշին ե՛ւ պահպանեց հայկական իր ազգային դիմագիծը, ե՛ւ դարձաւ հայ մշակոյթի ու դպրութեան, այլեւ հայ քաղաքական մտքի ու ռազմական տաղանդի զարգացման կարեւորագոյն բնօրրանը։
1895ին Շուշի անդրկովկասեան յայտնի գիւղաքաղաք էր 30 հազար բնակչութեամբ, որուն 21 հազարը հայ էր։ Շուշիի Թեմական դպրոցը կը հանդիսանար, ատենին, ողջ հայաշարհի կրթական հինգ կարեւոր կրթօճախներէն մէկը, ուր թրծուեցան թէ՛ հայ ազգային-ազատագրական շարժման գլխաւոր դէմքերէն շատեր, թէ՛ հետագային՝ խորհրդային դարաշրջանին, Կարմիր Բանակի մեծանուն զօրավարներ դարձած հայ գործիչներ։
Հայաստանի անկախութեան կերտման եւ Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնաւորման տարիներուն, 1918-1921 թուականներուն, Շուշին առաջաւոր դիրքը եղաւ Հայկական Դիմադրութեան՝ արեւելքէն եւ հիւսիս¬արեւելքէն Հայաստանի ու հայութեան գոյատեւման սպառնացող թուրք-թաթար ազերիական վտանգին եւ ներխուժման փորձերուն դէմ։ Արցախի հայութեան ազգային-ազատագրական պայքարը ղեկավարելով՝ Շուշի հերոսաբար դիմադրեց համաթրքական գրաւման վտանգին եւ տեղի տուաւ միայն Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք, երբ Ստալինեան կամայականութեամբ պարտադրաբար կցուեցաւ Խորհրդային Ադրբեջանին իբրեւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ։
Խորհրդային լուծի տակ Շուշին հետեւողականօրէն ենթարկուեցաւ ատրպէյճանական հայաթափման քաղաքականութեան, բայց արցախահայութիւնը երբեք չհամակերպեցաւ ճնշումներուն։ Իսկ երբ 1988ին արցախայութիւնը բարձրացուց Հայաստանի հետ Միացման դրօշը, ազերիական բանակի անառիկ յենակէտ դարձած Շուշին պատուհաս դարձաւ ողջ Արցախի գլխուն, յատկապէս իր անմիջական ստորոտը գտնուող Լ.Ղ.Ի.Մ.ի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը մնայուն ռմբակոծման տակ առնելով։
Այս բոլոր առումներով հայկական հերոսութեան ու դիւցազնական խոյանքի փառահեղ մարմնաւորումը կը հանդիսանայ 8 Մայիս 1992ի Շուշիի ազատագրման ռազմական գրոհը, որ պատմական նշանակութիւն զգեցաւ նաեւ ու յատկապէ՛ս իր շղթայազերծած հայաշխարհի ազգային միասնականութեամբ։
Հայկական գրոհը սկսաւ բոլոր ուղղութիւններով՝ Արցախեան Ազատամարտին զինուորագրուած հայ մարտիկներու բոլոր միաւորներուն մասնակցութեամբ, կանոնաւոր բանակայիններ ըլլային անոնք թէ Հայաստանի տարբեր շրջաններէն եւ սփիւռքեան հայօճախներէն Արցախ փութացած նորօրեայ ֆետայիներ։ Դաշնակցութեան դրօշին տակ համախմբուած ազատամարտիկներ ըլլային անոնք, թէ 1988ի համաժողովրդական շարժման ալիքին հետ կեանք առած ջոկատներու անդամ «մահապարտներ» կամ «երկրապահ կամաւորականներ»։
Անշուշտ, յանդուգն այդ գրոհի ընթացքին, առասպելատիպ հայ հերոսներու արիւնէն ծանր գին վճարեցինք անառիկ Շուշին ազատագրելու համար։ Բայց ազատութեան եւ յաղթանակի ուղին միշտ ալ արեամբ ներկուած է եւ, կռուի դաշտին վրայ ինկած նոյն այդ հերոսներու արեան գնով, թանկագին իր արժէքն ու նշանակութիւնը նուաճած է ազատագրական պայքարի իւրաքանչիւր յաղթանակ ոչ միայն հայ ժողովուրդի, այլեւ՝ բոլոր ժողովուրդներու պատմութեան մէջ։
Հայոց յուշատետրի 8 Մայիսի էջով՝ Շուշիի ազատագրութեան այս փառապանծ յաղթանակին մէջ, ամէն բանէ առաջ եւ վեր նախ կ՛արժեւորենք մեր ժողովուրդի արի այրերուն միասնական յանդգնութիւնն ու հերոսութիւնը։
8 Մայիս 1992ի գրոհով հայկական ուժերը նուաճեցին երազը, ազատագրեցին Շուշին եւ ճամբան հարթեցին Հայաստանի հետ սահմանի ողջ երկայնքով Արցախի վերանկախացումին։
Արցախի իրողական ազատագրումին եւ Հայաստանի հետ միացումին ամրակուռ անկիւնաքարը հանդիսացաւ Շուշիի վերատիրացումը, որուն փառահեղ աւանդը ամբողջացնելու մեծ պարտքին տակ ենք ազգովին։
Շուշիի ազատագրման համար իրենց գերագոյնը զոհաբերած հերոս հայորդիներուն տակաւին պարտք ենք՝ թէ՛ իբրեւ իրաւատէր հայութիւն, թէ՛ իբրեւ ազգային վերականգնած պետականութիւն՝ ազատագրուած Շուշիի լիիրաւ պահպանումը, լիարժէք վերաշինութեան եւ բազմակողմանի զարգացումը։
Այդ առումով Մայիս 8ի ամենամեայ նշումն ու տօնակատարութիւնը կը ծառայեն շեշտելու, Յաղթանակաի Օրուան փառաբանանքի կողքին ու միաժամանա՛կ՝ Շուշիի վերաշինութեան, վերաբնակեցման ու նորովի ծաղկման պայքարին համազգային ուժերով թափ տալու, զայն յաղթանակով պսակելու հրամայականն ու պարտաւորութիւնը։
Շուշիի ազատագրութեան համար ինկած հայ ժողովուրդի մեծ ու հերոս զաւակներուն պարտք ենք տակաւին ամբողջ Արցախի իրողական անկախութեան եւ Հայաստանի հետ միութեան պահպանումն ու նաեւ իրաւական ճանաչումով հաստատագրումը։
Պարտք ենք, մանաւա՛նդ, Շուշիի կողքին արցախեան բոլոր շէներու ամբողջական վերաբնակեցումն ու տնտեսական-հասարակական բազմահուն զարգացումը։
Մեր սերունդը դէմ յանդիման կանգնած է ազգային ինքնահաւատարմութեան այս առաջնահերթ փորձաքարին։
Շուշիի ազատագրութեան համար թափուած հերոսներու արիւնը արդէն դարձած է սրբազան Կտակ՝ արեամբ նուաճուածը ամէն գնով պահպանելու, այլ մանաւանդ զարգացման ուղիով արմատաւորելու եւ անդառնալիօրէն հայացնելու, իբրեւ ազգային անկորնչելի հարստութիւն գալիք սերունդներուն աւանդ յանձնելու։
Որպէսզի միշտ հպարտութեամբ յիշատակուի փառքը 8 Մայիս 1992ին հայ ժողովուրդի բացած լուսաւոր դարաշրջանին՝ հայոց պատմութեան մերօրեայ յաղթարշաւին։
Շուշիի ազատագրութեան 25ամեակին առիթով՝ կ֊՚արժէ ընթերցողին ուշադրութեան յանձնել, «ArMedia» վերլուծական գործակալութեան 8 Մայիս 2016ի կայքէջով հրապարակուած հետագայ յուշարարութիւնը.
23 տարի առաջ՝ Մայիսի 8ին, Ղարաբաղում գրոհով վերցրեցին Շուշին: Ոմանք այդ օպերացիան (գործողութիւնը) անուանում են «Շուշիի ազատագրում», միւսները՝ «գրաւում»:
Սակայն Ստեփանակերտի եւ այլ բնակավայրերի բնակիչների համար, ովքեր նկուղներում էին ապրում Շուշիից ընթացող մշտական ռմբակոծութիւնների պատճառով, կարեւոր չէ, թէ ի՛նչն այսօր ինչպէ՛ս են անուանում: Կարեւոր է, որ մարդիկ շատ ամիսների ընթացքում առաջին անգամ կարողացան դուրս գալ թագստոցից եւ օդ շնչել ու առաջին անգամ ամիսների ընթացքում արեւ տեսան: Վառ, ինչպէս ինքը՝ Շուշիի գրաւումը: Մայիսի 8ը Ղարաբաղեան պատերազմի պատմութեան մէջ երեւի կը յիշուի որպէս բեկումնային օր. հէնց այդ օրն է սկսուել «Հարսանիք լեռներում» օպերացիան, որը բեկեց ոչ միայն Ղարաբաղեան պատերազմի ընթացքը, այլեւ հայերի հոգեբանութիւնը, ովքեր գիտակցեցին, որ յաղթել հնարաւոր է թշնամու ցանկացած առաւելութեան դէպքում: Շուշին վերցնելու օրը սովորաբար նշում են Մայիսի 9ին, բայց այդ ամսաթիւն աւելի շուտ խորհրդանշական է:

ՇՈՒՇԻԻ ԱԶԱՏԱԳՐՈՒՄ
Մայիսի 9ից առաջ Մայիսի 8ն էր.

Իրականում Շուշին վերահսկողութեան տակ վերցնելու ծրագրերն աւելի շուտ են մշակուել, եւ ինչպէս իր հարցազրոյցում պատմում է «Հարսանիք լեռներում» օպերացիայի ղեկավար, գեներալ-լէյտենանտ Արկադի Տէր-Թադեւոսեանը (լեգենդար (առասպելատիպ) «Կոմանդոսը»), «գրոհը նշանակուած էր Մայիսի 5ին, սակայն անսպասելի տեղացած ուժեղ ձիւնը յետաձգեց այն մինչեւ Մայիսի 8ը: Այդպէս էր, յամենայն դէպս, յայտարարուել, սակայն պատճառը նաեւ զէնքի պակասն էր:
Ապրիլի 24ին, 28ին, 29ին, Մայիսի 4ին գրոհի մի քանի իմիտացիաներ (նմանակումներ) էին եղել: Քննարկւում էին օպերացիայի մի քանի հնարաւոր ամսաթուեր, մենք արեցինք ամէն բան, որ շփոթութիւն առաջացնենք թշնամու մօտ, կեղծ մանեւրներ (մարտախաղեր) էինք անում, որ շեղենք ուշադրութիւնը եւ թոյլ չտանք որոշել հարուածի հիմնական ուղղութիւնը: Թոյլ հարուածներ էին հասցւում բոլոր ուղղութիւններով: Իսկ Ապրիլի 27ից յետոյ, հաւատալով ժամկէտների մասին կեղծ տեղեկատուութեանը, հակառակորդն ինքը դիմեց յարձակման՝ մեզ բարդ իրավիճակի մէջ դնելով Ապրիլի 29ին եւ 30ին: Իսկ երբ սկսուեց իսկական գրոհը, թշնամին անսպասելիութիւնից եւ հարուածի ուժգնութիւնից խուճապի մատնուեց եւ անգործունակ էր արդէն: Նրա դէմ պայքարում էին մարդիկ, որոնք պատրաստ էին ինքնազոհութեան: Շուշին անառիկ է, երբ այն պաշտպանում են տէրերը, ոչ թէ նուաճողները:
Ռազմական օրէնքներով այն անառիկ է, սակայն 20 տարի առաջ գրոհի էին գնում մարդիկ, որոնք գիտակցաբար զոհաբերում էին իրենց: Ցանկանում եմ յատուկ ընդգծել, որ գրոհի ժամանակ գլխաւոր դերը խաղացին կամաւորները, որոնք արդէն ռազմական փորձ ունէին եւ գիտակցաբար զոհաբերում էին իրենց: Այդ խորամանկ մանեւրի բոլոր դետալները (մանրամասնութիւնները) պատմել հնարաւոր չէ, դրա համար կը սահմանափակուեմ յիշատակումով, որ մեզ օգնեցին յանկարծակիութիւնը, հարուածների 4 ուղղութիւնները՝ իւրաքանչիւրը 10-15 կմ., եւ յարձակման լայն ֆրոնտը (ճակատը — 45 կմ.ից աւել): Հայկական կողմի գործողութիւնները խուճապի մատնեցին թշնամուն: Իմիտացիոն գրոհների արդիւնքում թշնամին որոշեց, թէ հայկական կողմը փորձում է գրաւել Ջանհասան-Քյոսալարը: Ադրբեջանցիները գիտէին մեր հնարաւորութիւնների մասին եւ ունէին Շուշիի պաշտպանութեան բաւական գրագէտ պլան (ծրագիր): Կրկժանը վերցնելուց յետոյ, երբ մենք ամրացրինք մեր դիրքերը Քյոսալար-Ջանհասանի ուղղութեամբ, Շուշիի ազատագրման բանալին արդէն մեր ձեռքերում էր: Մայիսի 8ին սկսուեց «Հարսանիք լեռներում» անուանումը կրող օպերացիան, որն աւարտուեց Մայիսի 9ի լուսաբացին…»:
Այսօր շատերին զաւեշտալի կարող է թուալ մի ամբողջ քաղաք վերցնելու մասին նման հանգիստ զրոյցը: Շատերին, բայց ոչ նրանց, ովքեր գիտեն, յիշում են ամէն ինչ, ինչ կատարւում էր Ղարաբաղում այդ սարսափելի օրերին: Եթէ ոմանց համար Շուշին այսօր քաղաք է, ապա այն ժամանակ դա հայկական բնակավայրերը հրետանային ռմբակոծման ադրբեջանական ամենակարևոր հարթակներից էր: Ստեփանակերտի հազարաւոր քաղաքացիներ չէին կարող բարձրանալ իրենց բնակարանները, քանի որ քաղաքը պարբերաբար հրետակոծւում էր Շուշիից գիշեր-ցերեկ: Գիշեր-ցերեկ: Եւ եթէ այսօր շատերը նոյնիսկ դա կարող են ընկալել որպէս ընդամէնը բառեր, ապա Աստուած չտայ՝ որեւէ մէկը սեփական մաշկի վրայ զգայ՝ ինչ է նշանակում ապրել նկուղներում առանց լոյսի, ջերմութեան, հացի, հագուստի, երբ դրանցից որեւէ մէկը սպառւում է: Այդ պատճառով շատերի համար Շուշին վերցնելու օրը դարձաւ ազատագրման օր, շատ երեխաներ կեանքում առաջին անգամ այդ օրը արեւի լոյս տեսան, շատերը յիշեցին, թէ ինչպէս է նշանակում քնել սեփական անկողնում: Եւ կարևոր չէ, որ Ստեփանակերտում ռմբակոծութիւնների հետեւանքով պատուհաններին ապակիներ չէին մնացել, շատերի մօտ զգացում առաջացաւ, որ կայ կեանք առանց ռումբերի եւ նոյնիսկ առանց պատերազմի…
Շատերը ցնծում էին, բայց ոչ բոլորը: Կոմանդոսի յիշողութիւններով՝ «Երբ նշում էին, օդ էին կրակում ռազմական փամփուշտներով, ինձ երեք օր շարունակ չէր լքում անհանգստութիւնը, որ կարող է հակայարձակում լինել, եւ մենք կը կորցնենք յաղթանակը, որը ձեռք ենք բերել նման թանկ գնով: Ես զգում էի յաղթանակի համը, բայց անհանգստութիւնը շատ ուժեղ էր, այն խլացրել էր յաղթական շտուրմի զգացողութիւններս: Նաեւ ուժեղ էր կորուստի ցաւը, մենք մեր հարազատներից շատերին կորցրինք…»:
Ի հարկէ, պատերազմը դրանցով չաւարտուեց: Եւ դեռ շատ երիտասարդներ զոհուեցին դրանից յետոյ՝ այդպէս էլ չհասնելով իրենց հարսանիքներին: Այդպէս էլ չամուսնացաւ Վազգէն Սարգսեանը, ում պատճառով էր, ի դէպ, Շուշիի օպերացիան կրում «Հարսանիք լեռներում» անուանումը: Երբ Շուշիի վերցման տարբեր ուղղութիւնների պատասխանատուներ Կոմանդոսը եւ Սամուէլ Բաբայեանը դրանից մի քանի օր առաջ ներկայացրին քաղաքի գրաւման ռազմական պլանը պաշտպանութեան նախարար Վազգէն Սարգսեանին, վերջինս ասաց, որ դա անհնար է եւ ի պատասխան խոստացաւ, որ Շուշին վերցնելուց յետոյ անպայման կ֊՚ամուսնանայ:
Պատերազմն ընթանում էր դեռ երկար ու ձիգ երկու տարիներ մինչեւ 1994թ. Մայիսի 12ը: Սակայն, Շուշին իսկապէս բեկումնային պահ դարձաւ Ղարաբաղեան պատերազմում: Եւ, իսկապէս, Շուշիից յետոյ պատերազմի աւարտը տեսանելի դարձաւ»:
Ինչ-որ մէկն ասել է.- «Նա, ով տիրապետում է Շուշիին, տիրապետում է ողջ Ղարաբաղին»: Այսօր Շուշի քաղաքում, որը հայերի մի քանի կոտորածների վկայ է, գործում են հայկական եկեղեցիները: Հայ երեխաները յաճախում են դպրոց: Եւ այնտեղ՝ սարերում, իսկապէս հարսանիքներ են տօնում:
Բայց պատերազմը չի աւարտուել: Շուշին դեռ պէտք է կառուցապատել ու զարգացնել: Դատարկ բնակարաններն ու տները անհրաժեշտ է բնակեցնել: Քաղաքին նոր շունչ է պէտք, որին այն արժանի է: Ոչ միայն տօներին պիտի Շուշի գնան պաշտօնեաներն ու աստղերը: Այն տօնը, որ մեզ նուիրեց Շուշիի գրաւումը, պէտք է մտնի այդ քաղաքի բնակիչների տները: Նրանք արժանի են դրան: Եւ դեռ կ֊՚արժանանայ, քանի որ պատերազմը դեռ չի աւարտուել: